ਡੀ ਹੈਵਿਲੈਂਡ ਕਾਮੇਟ ਦੀ ਕਹਾਣੀ: ਕਿਵੇਂ ਇੱਕ ਦੁਖਦਾਈ ਅਸਫਲਤਾ ਨੇ ਹਵਾਈ ਯਾਤਰਾ ਨੂੰ ਹਰ ਕਿਸੇ ਲਈ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਬਣਾ ਦਿੱਤਾ
ਕੀ ਤੁਸੀਂ ਕਦੇ ਉਸ ਏਅਰਲਾਈਨਰ ਬਾਰੇ ਸੋਚਿਆ ਹੈ ਜਿਸਨੇ ਵਪਾਰਕ ਉਡਾਣ ਨੂੰ ਸੰਭਵ ਬਣਾਇਆ? ਇੱਕ ਅਜਿਹਾ ਜਹਾਜ਼ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਯਾਤਰੀ ਸ਼ਾਂਤੀ ਨਾਲ ਗੱਲ ਕਰ ਸਕਣ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਵਾਈਬ੍ਰੇਸ਼ਨ ਨਾ ਹੋਵੇ, ਅਤੇ ਜੋ ਮੌਸਮ ਤੋਂ ਉੱਪਰ ਉੱਡ ਸਕੇ – 1940 ਦੇ ਦਹਾਕੇ ਵਿੱਚ ਇਹ ਕਿਸੇ ਜਾਦੂ ਤੋਂ ਘੱਟ ਕਿਵੇਂ ਨਹੀਂ ਸੀ?
ਤਾਂ ਫਿਰ, ਦੁਨੀਆ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਐਡਵਾਂਸਡ ਅਤੇ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਮੰਨਿਆ ਜਾਣ ਵਾਲਾ ਜਹਾਜ਼ ਅਚਾਨਕ ਸਾਫ਼ ਆਸਮਾਨ ਵਿੱਚ ਬਿਨਾਂ ਕਿਸੇ ਚੇਤਾਵਨੀ ਦੇ ਟੁਕੜੇ-ਟੁਕੜੇ ਕਿਉਂ ਹੋ ਰਿਹਾ ਸੀ? ਕਿਉਂ ਇੱਕ ਪੂਰੇ ਜਹਾਜ਼ ਨੂੰ ਪਾਣੀ ਦੀ ਟੈਂਕੀ ਵਿੱਚ ਕਿਉਂ ਡੁਬੋਇਆ ਗਿਆ, ਅਤੇ ਇਸਨੇ ਉਸ ਰਾਜ਼ ਨੂੰ ਕਿਵੇਂ ਖੋਲ੍ਹਿਆ ਜਿਸਨੂੰ ਕੋਈ ਨਹੀਂ ਸਮਝ ਪਾ ਰਿਹਾ ਸੀ?
ਆਓ ਅਸੀਂ ਇੱਕ ਅਜਿਹੇ ਮੋਢੀ ਜਹਾਜ਼ ਦੀ ਅਦਭੁੱਤ ਕਹਾਣੀ ਨੂੰ ਉਜਾਗਰ ਕਰੀਏ ਜਿਸਦੀ ਦੁਖਦਾਈ ਅਸਫਲਤਾ ਨੇ ਅੰਤ ਵਿੱਚ ਦੁਨੀਆ ਭਰ ਵਿੱਚ ਹਵਾਈ ਯਾਤਰਾ ਨੂੰ ਹਮੇਸ਼ਾ ਲਈ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਬਣਾ ਦਿੱਤਾ।
ਸਤਿ ਸ੍ਰੀ ਅਕਾਲ ਦੋਸਤੋ! ਅੱਜ ਅਸੀਂ ਇੱਕ ਅਜਿਹੇ ਜਹਾਜ਼ ਦੀ ਕਹਾਣੀ ਸੁਣਾਉਣ ਜਾ ਰਹੇ ਹਾਂ ਜਿਸਨੇ ਦੁਨੀਆ ਨੂੰ ਜੈੱਟ ਯੁੱਗ (Jet Age) ਵਿੱਚ ਦਾਖਲ ਕਰਵਾਇਆ। ਇੱਕ ਅਜਿਹਾ ਜਹਾਜ਼ ਜੋ ਸਪੀਡ, ਸਟਾਈਲ, ਅਤੇ ਆਰਾਮ ਦਾ ਪ੍ਰਤੀਕ ਸੀ। ਜੀ ਹਾਂ, ਅਸੀਂ ਗੱਲ ਕਰ ਰਹੇ ਹਾਂ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ De Havilland Comet ਦੀ, ਦੁਨੀਆ ਦੇ ਪਹਿਲੇ ਵਪਾਰਕ ਜੈੱਟ ਏਅਰਲਾਈਨ ਦੀ। ਇਸਨੇ 1949 ਵਿੱਚ ਯੂਨਾਈਟਿਡ ਕਿੰਗਡਮ (United Kingdom) ਵਿੱਚ ਪਹਿਲੀ ਉਡਾਣ ਭਰੀ ਸੀ। ਇਸਨੂੰ De Havilland ਕੰਪਨੀ ਨੇ ਹੈਟਫੀਲਡ, ਹਰਟਫੋਰਡਸ਼ਾਇਰ (Hatfield, Hertfordshire) ਵਿੱਚ ਬਣਾਇਆ ਸੀ। ਇਹ ਜਹਾਜ਼ ਇੰਨਾ ਕ੍ਰਾਂਤੀਕਾਰੀ ਸੀ ਕਿ ਇਸਨੇ ਹਵਾਈ ਯਾਤਰਾ ਦੀ ਪਰਿਭਾਸ਼ਾ ਹੀ ਬਦਲ ਦਿੱਤੀ।
ਪਰ ਫਿਰ ਅਜਿਹਾ ਕੀ ਹੋਇਆ ਕਿ ਇਹ ਚਮਤਕਾਰੀ ਜਹਾਜ਼ ਅਚਾਨਕ ਆਸਮਾਨ ਵਿੱਚ ਹੀ ਟੁਕੜੇ-ਟੁਕੜੇ ਹੋਣ ਲੱਗਾ? ਇੱਕ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਇੱਕ ਹਾਦਸੇ, ਸੈਂਕੜੇ ਮੌਤਾਂ, ਅਤੇ ਇੱਕ ਅਜਿਹਾ ਰਹੱਸ ਜਿਸਨੇ ਦੁਨੀਆ ਭਰ ਦੇ ਇੰਜੀਨੀਅਰਾਂ ਨੂੰ ਹਿਲਾ ਕੇ ਰੱਖ ਦਿੱਤਾ। ਅੱਜ ਦੀ ਇਸ ਪੋਸਟ ਵਿੱਚ, ਅਸੀਂ Comet ਦੇ ਸ਼ਾਨਦਾਰ ਉਭਾਰ, ਉਸਦੇ ਭਿਆਨਕ ਪਤਨ, ਅਤੇ ਉਸ ਤ੍ਰਾਸਦੀ ਤੋਂ ਮਿਲੇ ਸਬਕ ਦੀ ਪੂਰੀ ਕਹਾਣੀ ਜਾਣਾਂਗੇ ਜਿਸਨੇ ਆਧੁਨਿਕ ਹਵਾਬਾਜ਼ੀ ਨੂੰ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਬਣਾਇਆ। ਅਤੇ ਅਸੀਂ ਇਹ ਵੀ ਜਾਣਾਂਗੇ ਕਿ ਭਾਵੇਂ “The Comet does not fly anymore,” ਇਸਦਾ ਇੱਕ ਰੂਪ, Hawker Siddeley Nimrod, ਕਿਵੇਂ ਦਹਾਕਿਆਂ ਤੱਕ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਰਾਇਲ ਏਅਰ ਫੋਰਸ (British Royal Air Force) ਨਾਲ ਸੇਵਾ ਕਰਦਾ ਰਿਹਾ।
ਇੱਕ ਨਵੇਂ ਯੁੱਗ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ
ਇਸ ਕਹਾਣੀ ਨੂੰ ਸਮਝਣ ਲਈ, ਸਾਨੂੰ 1940 ਦੇ ਦਹਾਕੇ ਦੇ ਅੰਤ ਵਿੱਚ ਜਾਣਾ ਪਵੇਗਾ। ਦੂਜਾ ਵਿਸ਼ਵ ਯੁੱਧ (World War II) ਹੁਣੇ-ਹੁਣੇ ਖਤਮ ਹੋਇਆ ਸੀ, ਅਤੇ ਬ੍ਰਿਟੇਨ ਦੁਨੀਆ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਤਕਨੀਕੀ ਤਾਕਤ (technological prowess) ਦਿਖਾਉਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਸੀ। ਉਸ ਸਮੇਂ, ਹਵਾਈ ਯਾਤਰਾ ਇੱਕ ਬਹੁਤ ਹੀ ਥਕਾਊ ਅਤੇ ਅਸੁਵਿਧਾਜਨਕ ਅਨੁਭਵ ਸੀ। ਜਹਾਜ਼ ਪਿਸਟਨ ਇੰਜਣਾਂ (piston engines) ਅਤੇ ਪ੍ਰੋਪੈਲਰਾਂ (propellers) ਨਾਲ ਚੱਲਦੇ ਸਨ, ਜੋ ਬਹੁਤ ਸ਼ੋਰ ਕਰਦੇ ਸਨ ਅਤੇ ਵਾਈਬ੍ਰੇਸ਼ਨ (vibration) ਪੈਦਾ ਕਰਦੇ ਸਨ। ਉਹ ਘੱਟ ਉਚਾਈ ‘ਤੇ ਉੱਡਦੇ ਸਨ, ਜਿਸ ਕਾਰਨ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਖਰਾਬ ਮੌਸਮ ਅਤੇ ਹਵਾ ਦੇ ਝੱਖੜਾਂ (turbulence) ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਕਰਨਾ ਪੈਂਦਾ ਸੀ। ਲੰਬੇ ਸਫ਼ਰ ਵਿੱਚ ਯਾਤਰੀਆਂ ਨੂੰ ਅਕਸਰ ਉਲਟੀਆਂ ਆਉਂਦੀਆਂ ਸਨ।
ਪਰ De Havilland ਕੰਪਨੀ ਦੇ ਸੰਸਥਾਪਕ, ਸਰ ਜੈਫਰੀ ਡੀ ਹੈਵੀਲੈਂਡ (Sir Geoffrey de Havilland), ਇੱਕ ਸੁਪਨਾ ਦੇਖ ਰਹੇ ਸਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਯੁੱਧ ਦੌਰਾਨ ਜੈੱਟ ਇੰਜਣਾਂ ਦੀ ਤਾਕਤ ਦੇਖੀ ਸੀ ਅਤੇ ਉਹ ਇਸ ਤਕਨਾਲੋਜੀ ਨੂੰ ਵਪਾਰਕ ਹਵਾਬਾਜ਼ੀ ਵਿੱਚ ਲਿਆਉਣਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਸਨ। ਇੱਕ ਅਜਿਹਾ ਜਹਾਜ਼ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਯਾਤਰੀ ਸ਼ਾਂਤੀ ਨਾਲ ਗੱਲ ਕਰ ਸਕਣ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਵਾਈਬ੍ਰੇਸ਼ਨ ਨਾ ਹੋਵੇ, ਅਤੇ ਜੋ ਮੌਸਮ ਤੋਂ ਉੱਪਰ ਉੱਡ ਸਕੇ – 1940 ਦੇ ਦਹਾਕੇ ਵਿੱਚ ਇਹ ਕਿਸੇ ਜਾਦੂ ਤੋਂ ਘੱਟ ਕਿਵੇਂ ਨਹੀਂ ਸੀ? Comet ਨੇ ਇਸ ਜਾਦੂ ਨੂੰ ਹਕੀਕਤ ਵਿੱਚ ਬਦਲ ਦਿੱਤਾ।
De Havilland Comet ਦਾ ਨਾਮ ਉਸ ਕੰਪਨੀ ਦੇ ਨਾਮ ‘ਤੇ ਪਿਆ ਜਿਸ ਨੇ ਇਸ ਜਹਾਜ਼ ਨੂੰ ਬਣਾਇਆ ਸੀ—De Havilland Aircraft Company। ਇਸ ਕੰਪਨੀ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ 1920 ਵਿੱਚ ਸ੍ਰੀ Geoffrey de Havilland ਨੇ ਕੀਤੀ ਸੀ। “Comet” ਦਾ ਮਤਲਬ “ਧੂਮਕੇਤੂ” ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਜੋ ਕਿ ਅਕਾਸ਼ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਤੇਜ਼ੀ ਨਾਲ ਚੱਲਣ ਵਾਲੀ ਇੱਕ ਵਸਤੂ ਹੈ। ਇਸ ਜਹਾਜ਼ ਨੂੰ ਇਹ ਨਾਮ ਇਸ ਲਈ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਕਿ ਇਹ ਉਸ ਸਮੇਂ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਤੇਜ਼ ਯਾਤਰੀ ਜੈੱਟ ਸੀ, ਜਿਸਨੇ ਹਵਾਈ ਯਾਤਰਾ ਦੀ ਦੁਨੀਆ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਕ੍ਰਾਂਤੀ ਲਿਆਉਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ ਸੀ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ, De Havilland Comet ਦਾ ਨਾਮ ਇਸ ਦੀ ਕੰਪਨੀ (De Havilland) ਅਤੇ ਇਸ ਦੀ ਅਜਿਹੀ ਗਤੀ (Comet) ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦਾ ਹੈ ਜੋ ਉਸ ਸਮੇਂ ਵਿੱਚ ਸਭ ਤੋਂ ਅੱਗੇ ਸੀ।
ਇਹ 500 ਮੀਲ ਪ੍ਰਤੀ ਘੰਟਾ (800 km/h) ਦੀ ਰਫ਼ਤਾਰ ਨਾਲ ਉੱਡ ਸਕਦਾ ਸੀ, ਜੋ ਉਸ ਸਮੇਂ ਦੇ ਪ੍ਰੋਪੈਲਰ ਜਹਾਜ਼ਾਂ ਦੀ ਸਪੀਡ ਨਾਲੋਂ ਲਗਭਗ ਦੁੱਗਣੀ ਸੀ। ਇਹ 35,000 ਤੋਂ 40,000 ਫੁੱਟ ਦੀ ਉਚਾਈ ‘ਤੇ ਉੱਡਦਾ ਸੀ, ਜਿੱਥੇ ਹਵਾ ਸ਼ਾਂਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਇਸ ਲਈ ਯਾਤਰਾ ਬਹੁਤ ਹੀ ਸੁਖਾਵੀਂ (smooth) ਸੀ। ਇਸਦੇ ਚਾਰ ਸ਼ਕਤੀਸ਼ਾਲੀ De Havilland Ghost ਟਰਬੋਜੈੱਟ ਇੰਜਣ (turbojet engines) ਬਹੁਤ ਸ਼ਾਂਤ ਸਨ ਅਤੇ ਖੰਭਾਂ ਦੇ ਅੰਦਰ ਬੜੀ ਖੂਬਸੂਰਤੀ ਨਾਲ ਫਿੱਟ ਕੀਤੇ ਗਏ ਸਨ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਜਹਾਜ਼ ਨੂੰ ਇੱਕ ਬਹੁਤ ਹੀ ਸਲੀਕ ਅਤੇ ਭਵਿੱਖਮੁਖੀ ਦਿੱਖ (sleek and futuristic look) ਮਿਲਦੀ ਸੀ।
Comet ਦੀ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡੀ ਖਾਸੀਅਤ ਇਸਦਾ ਪ੍ਰੈਸ਼ਰਾਈਜ਼ਡ ਕੈਬਿਨ (pressurized cabin) ਸੀ। ਇਸਦਾ ਮਤਲਬ ਸੀ ਕਿ ਭਾਵੇਂ ਜਹਾਜ਼ ਬਾਹਰ 40,000 ਫੁੱਟ ਦੀ ਉਚਾਈ ‘ਤੇ ਸੀ, ਜਿੱਥੇ ਹਵਾ ਬਹੁਤ ਪਤਲੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਕੈਬਿਨ ਦੇ ਅੰਦਰ ਹਵਾ ਦਾ ਦਬਾਅ ਲਗਭਗ 8,000 ਫੁੱਟ ਦੀ ਉਚਾਈ ਦੇ ਬਰਾਬਰ ਰੱਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਇਸ ਨਾਲ ਯਾਤਰੀ ਆਰਾਮ ਨਾਲ ਸਾਹ ਲੈ ਸਕਦੇ ਸਨ।
ਜਦੋਂ Comet ਨੇ 1952 ਵਿੱਚ ਲੰਡਨ ਤੋਂ ਜੋਹਾਨਸਬਰਗ (Johannesburg) ਤੱਕ ਆਪਣੀ ਪਹਿਲੀ ਵਪਾਰਕ ਉਡਾਣ ਭਰੀ, ਤਾਂ ਇਹ ਇੱਕ ਸਨਸਨੀ ਬਣ ਗਿਆ। ਲੋਕ ਇਸਨੂੰ “ਜੈੱਟਲਾਈਨਰ” ਕਹਿਣ ਲੱਗੇ। ਇਹ ਸਿਰਫ਼ ਇੱਕ ਆਵਾਜਾਈ ਦਾ ਸਾਧਨ ਨਹੀਂ ਸੀ, ਇਹ ਗਲੈਮਰ (glamour), ਤਰੱਕੀ, ਅਤੇ ਭਵਿੱਖ ਦਾ ਪ੍ਰਤੀਕ ਸੀ। ਬ੍ਰਿਟੇਨ ਨੇ ਅਮਰੀਕਾ ਅਤੇ ਬਾਕੀ ਦੁਨੀਆ ਨੂੰ ਪਛਾੜ ਦਿੱਤਾ ਸੀ, ਅਤੇ ਲੱਗ ਰਿਹਾ ਸੀ ਕਿ Comet ਦਾ ਰਾਜ ਹਮੇਸ਼ਾ ਲਈ ਰਹੇਗਾ।
ਆਸਮਾਨ ਵਿੱਚ ਤ੍ਰਾਸਦੀ
Comet ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤੀ ਸਫਲਤਾ ਬੇਮਿਸਾਲ ਸੀ। ਏਅਰਲਾਈਨਾਂ ਇਸਨੂੰ ਖਰੀਦਣ ਲਈ ਲਾਈਨ ਵਿੱਚ ਲੱਗੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਸਨ। ਯਾਤਰੀ ਇਸ ਵਿੱਚ ਸਫ਼ਰ ਕਰਨ ਲਈ ਵਾਧੂ ਪੈਸੇ ਦੇਣ ਲਈ ਤਿਆਰ ਸਨ। ਰਾਣੀ ਐਲਿਜ਼ਾਬੈਥ (Queen Elizabeth) ਅਤੇ ਰਾਜਮਾਤਾ (Queen Mother) ਵੀ ਇਸ ਵਿੱਚ ਸਫ਼ਰ ਕਰ ਚੁੱਕੇ ਸਨ। ਪਰ ਇਹ ਸ਼ਾਨਦਾਰ ਸੁਪਨਾ ਜਲਦੀ ਹੀ ਇੱਕ ਭਿਆਨਕ ਸੁਪਨੇ ਵਿੱਚ ਬਦਲਣ ਵਾਲਾ ਸੀ।
ਮਈ 1953 ਵਿੱਚ, ਕਲਕੱਤਾ (ਹੁਣ ਕੋਲਕਾਤਾ) ਦੇ ਨੇੜੇ ਇੱਕ BOAC Comet ਇੱਕ ਭਿਆਨਕ ਤੂਫਾਨ ਵਿੱਚ ਟੁੱਟ ਗਿਆ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ 43 ਲੋਕ ਮਾਰੇ ਗਏ। ਸ਼ੁਰੂ ਵਿੱਚ, ਇਸ ਹਾਦਸੇ ਦਾ ਕਾਰਨ ਖਰਾਬ ਮੌਸਮ ਅਤੇ ਪਾਇਲਟ ਦੁਆਰਾ ਜਹਾਜ਼ ਨੂੰ ਜ਼ਿਆਦਾ ਦਬਾਅ ਦੇਣਾ ਮੰਨਿਆ ਗਿਆ। ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਸੋਚਿਆ ਕਿ ਇਹ ਇੱਕ ਵੱਖਰੀ ਘਟਨਾ ਸੀ।
ਪਰ ਅਸਲ ਖੌਫ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਉਦੋਂ ਹੋਈ ਜਦੋਂ ਅਗਲੇ ਸਾਲ ਦੋ ਹੋਰ ਹਾਦਸੇ ਹੋਏ, ਅਤੇ ਇਹ ਹਾਦਸੇ ਬਿਲਕੁਲ ਸਾਫ ਮੌਸਮ ਵਿੱਚ ਹੋਏ। 10 ਜਨਵਰੀ 1954 ਨੂੰ, BOAC ਦੀ ਫਲਾਈਟ 781, ਇੱਕ Comet ਜਹਾਜ਼, ਰੋਮ ਤੋਂ ਉਡਾਣ ਭਰਨ ਤੋਂ ਥੋੜ੍ਹੀ ਦੇਰ ਬਾਅਦ ਹੀ ਮੈਡੀਟੇਰੀਅਨ ਸਾਗਰ (Mediterranean Sea) ਵਿੱਚ ਡਿੱਗ ਗਿਆ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਸਵਾਰ ਸਾਰੇ 35 ਲੋਕ ਮਾਰੇ ਗਏ। ਗਵਾਹਾਂ ਨੇ ਦੱਸਿਆ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਆਸਮਾਨ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਧਮਾਕਾ ਦੇਖਿਆ।
ਦੁਨੀਆ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਐਡਵਾਂਸਡ (advanced) ਅਤੇ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਮੰਨਿਆ ਜਾਣ ਵਾਲਾ ਜਹਾਜ਼ ਅਚਾਨਕ ਸਾਫ ਆਸਮਾਨ ਵਿੱਚ ਬਿਨਾਂ ਕਿਸੇ ਚੇਤਾਵਨੀ ਦੇ ਟੁਕੜੇ-ਟੁਕੜੇ ਕਿਉਂ ਹੋ ਰਿਹਾ ਸੀ? ਇਸ ਹਾਦਸੇ ਨੇ ਦੁਨੀਆ ਭਰ ਵਿੱਚ ਸਨਸਨੀ ਫੈਲਾ ਦਿੱਤੀ। BOAC ਨੇ ਆਪਣੇ ਸਾਰੇ Comet ਜਹਾਜ਼ਾਂ ਨੂੰ ਗਰਾਊਂਡ (ground) ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ 60 ਤੋਂ ਵੱਧ ਬਦਲਾਅ ਕੀਤੇ ਤਾਂ ਜੋ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਬਣਾਇਆ ਜਾ ਸਕੇ।
ਪਰ ਸਿਰਫ਼ ਕੁਝ ਹਫਤਿਆਂ ਬਾਅਦ, 8 ਅਪ੍ਰੈਲ 1954 ਨੂੰ, ਇੱਕ ਹੋਰ Comet ਜਹਾਜ਼, ਸਾਊਥ ਅਫਰੀਕਨ ਏਅਰਵੇਜ਼ (South African Airways) ਦੀ ਫਲਾਈਟ 201, ਜੋ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਹੀ ਬਦਲਾਵਾਂ ਨਾਲ ਅਪਗ੍ਰੇਡ (upgrade) ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ, ਉਸੇ ਇਲਾਕੇ ਵਿੱਚ ਉਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹਾਦਸਾਗ੍ਰਸਤ ਹੋ ਗਿਆ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ 21 ਲੋਕ ਮਾਰੇ ਗਏ। ਹੁਣ ਇਹ ਸਪਸ਼ਟ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ ਕਿ ਇਹ ਕੋਈ ਇਤਫਾਕ ਨਹੀਂ ਸੀ। Comet ਦੇ ਡਿਜ਼ਾਈਨ ਵਿੱਚ ਕੋਈ ਭਿਆਨਕ ਅਤੇ ਲੁਕੀ ਹੋਈ ਖਾਮੀ (fatal and hidden flaw) ਸੀ।
ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਤੁਰੰਤ ਸਾਰੇ Comet ਜਹਾਜ਼ਾਂ ਦੇ ਉੱਡਣ ‘ਤੇ ਪਾਬੰਦੀ ਲਗਾ ਦਿੱਤੀ ਅਤੇ ਹਵਾਬਾਜ਼ੀ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸ ਦੀ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡੀ ਅਤੇ ਸਭ ਤੋਂ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਜਾਂਚ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤੀ। ਦੁਨੀਆ ਦੀਆਂ ਨਜ਼ਰਾਂ ਬ੍ਰਿਟੇਨ ‘ਤੇ ਸਨ। ਕੀ ਉਹ ਇਸ ਰਹੱਸ ਨੂੰ ਸੁਲਝਾ ਸਕਣਗੇ? ਕੀ ਜੈੱਟ ਯਾਤਰਾ ਦਾ ਭਵਿੱਖ ਖਤਰੇ ਵਿੱਚ ਸੀ?
ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡੀ ਜਾਂਚ ਅਤੇ ਇੱਕ ਛੋਟੀ ਜਿਹੀ ਖਿੜਕੀ
ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਵਿੰਸਟਨ ਚਰਚਿਲ (Winston Churchill) ਨੇ ਖੁਦ ਇਸ ਮਾਮਲੇ ਵਿੱਚ ਦਖਲ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ Royal Aircraft Establishment (RAE) ਨੂੰ ਇਸਦੀ ਜਾਂਚ ਦਾ ਕੰਮ ਸੌਂਪਿਆ। ਜਾਂਚ ਦਾ ਪਹਿਲਾ ਕੰਮ ਮਲਬੇ ਨੂੰ ਲੱਭਣਾ ਸੀ। ਰਾਇਲ ਨੇਵੀ (Royal Navy) ਨੇ ਇੱਕ ਵਿਸ਼ਾਲ ਖੋਜ ਅਭਿਆਨ ਚਲਾਇਆ ਅਤੇ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਫੁੱਟ ਡੂੰਘੇ ਸਮੁੰਦਰ ਵਿੱਚੋਂ BOAC ਫਲਾਈਟ 781 ਦੇ ਮਲਬੇ ਦੇ ਟੁਕੜਿਆਂ ਨੂੰ ਬਾਹਰ ਕੱਢਿਆ। ਜਦੋਂ ਮਲਬੇ ਨੂੰ ਜੋੜਿਆ ਗਿਆ, ਤਾਂ ਜਾਂਚਕਰਤਾਵਾਂ ਨੇ ਦੇਖਿਆ ਕਿ ਜਹਾਜ਼ ਦਾ ਕੈਬਿਨ ਫੇਲ (cabin failure) ਹੋਇਆ ਸੀ, ਯਾਨੀ ਕਿ ਉਹ ਹਵਾ ਵਿੱਚ ਫਟ ਗਿਆ ਸੀ। ਪਰ ਕਿਉਂ?
ਇਸਦਾ ਜਵਾਬ ਲੱਭਣ ਲਈ, ਜਾਂਚਕਰਤਾਵਾਂ ਨੇ ਇੱਕ ਬਹੁਤ ਹੀ ਨਵੀਨਤਾਕਾਰੀ ਪ੍ਰਯੋਗ (innovative experiment) ਕੀਤਾ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਇੱਕ ਪੂਰੇ Comet ਜਹਾਜ਼ ਨੂੰ ਇੱਕ ਵਿਸ਼ਾਲ ਪਾਣੀ ਦੀ ਟੈਂਕੀ (water tank) ਵਿੱਚ ਡੁਬੋ ਦਿੱਤਾ। ਪਾਣੀ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਇਸ ਲਈ ਕੀਤੀ ਗਈ ਕਿਉਂਕਿ ਜੇਕਰ ਜਹਾਜ਼ ਫਟਦਾ, ਤਾਂ ਪਾਣੀ ਹਵਾ ਨਾਲੋਂ ਘੱਟ ਵਿਨਾਸ਼ਕਾਰੀ ਹੋਵੇਗਾ ਅਤੇ ਜਾਂਚਕਰਤਾ ਸਹੀ ਜਗ੍ਹਾ ਦਾ ਪਤਾ ਲਗਾ ਸਕਣਗੇ। ਇਸ ਟੈਂਕੀ ਦੇ ਅੰਦਰ, ਜਹਾਜ਼ ਦੇ ਫਿਊਜ਼ਲਾਜ (fuselage), ਯਾਨੀ ਕਿ ਮੁੱਖ ਢਾਂਚੇ ਵਿੱਚ, ਵਾਰ-ਵਾਰ ਪਾਣੀ ਭਰਿਆ ਜਾਂਦਾ ਅਤੇ ਕੱਢਿਆ ਜਾਂਦਾ, ਤਾਂ ਜੋ ਉਡਾਣ ਦੌਰਾਨ ਹੋਣ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰੈਸ਼ਰ ਦੇ ਉਤਰਾਅ-ਚੜ੍ਹਾਅ (pressurization cycles) ਨੂੰ ਨਕਲ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕੇ। ਹਰ ਉਡਾਣ ਵਿੱਚ, ਜਹਾਜ਼ ਦਾ ਢਾਂਚਾ ਥੋੜ੍ਹਾ ਫੈਲਦਾ ਸੀ ਅਤੇ ਫਿਰ ਸੁੰਗੜਦਾ ਸੀ।
ਹਫ਼ਤਿਆਂ ਤੱਕ ਇਹ ਟੈਸਟ ਚੱਲਦਾ ਰਿਹਾ, ਜੋ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਉਡਾਣਾਂ ਦੇ ਬਰਾਬਰ ਸੀ। ਅਤੇ ਫਿਰ, ਇੱਕ ਦਿਨ, ਉਹੀ ਹੋਇਆ ਜਿਸਦਾ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਡਰ ਸੀ। ਜਹਾਜ਼ ਦਾ ਢਾਂਚਾ ਫਟ ਗਿਆ। ਅਤੇ ਫਟਣ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਕਿੱਥੋਂ ਹੋਈ? ਯਾਤਰੀਆਂ ਦੀ ਖਿੜਕੀ ਦੇ ਇੱਕ ਕੋਨੇ ਤੋਂ! ਉਦੋਂ ਜਾਂਚਕਰਤਾਵਾਂ ਨੂੰ ਜਵਾਬ ਮਿਲਿਆ।
Comet ਦੀਆਂ ਖਿੜਕੀਆਂ ਚੌਰਸ (square) ਸਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਕੋਨੇ ਤਿੱਖੇ ਸਨ। ਵਾਰ-ਵਾਰ ਪ੍ਰੈਸ਼ਰ ਪੈਣ ਨਾਲ, ਇਨ੍ਹਾਂ ਤਿੱਖੇ ਕੋਨਿਆਂ ‘ਤੇ ਬਹੁਤ ਜ਼ਿਆਦਾ ਦਬਾਅ (stress concentration) ਪੈਦਾ ਹੋ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਸਮੇਂ ਦੇ ਨਾਲ, ਇਸ ਦਬਾਅ ਕਾਰਨ ਧਾਤ ਵਿੱਚ ਛੋਟੀਆਂ-ਛੋਟੀਆਂ ਦਰਾਰਾਂ (cracks) ਪੈਦਾ ਹੋ ਗਈਆਂ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ “ਮੈਟਲ ਫਟੀਗ” (Metal Fatigue) ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ। ਇਹ ਦਰਾਰਾਂ ਇੰਨੀਆਂ ਛੋਟੀਆਂ ਸਨ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਦੇਖਿਆ ਨਹੀਂ ਜਾ ਸਕਦਾ ਸੀ। ਪਰ ਹਰ ਉਡਾਣ ਨਾਲ, ਇਹ ਥੋੜ੍ਹੀਆਂ ਵੱਡੀਆਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਗਈਆਂ, ਜਦੋਂ ਤੱਕ ਉਹ ਇੱਕਦਮ ਵਿਨਾਸ਼ਕਾਰੀ ਢੰਗ ਨਾਲ ਫੈਲ ਨਹੀਂ ਗਈਆਂ ਅਤੇ ਪੂਰਾ ਜਹਾਜ਼ ਹਵਾ ਵਿੱਚ ਫਟ ਗਿਆ। ਖਿੜਕੀਆਂ ਦੇ ਫਰੇਮ (frame) ਨੂੰ ਰਿਵੇਟ (rivet) ਕਰਨ ਦਾ ਤਰੀਕਾ ਵੀ ਗਲਤ ਸੀ, ਜਿਸਨੇ ਇਸ ਸਮੱਸਿਆ ਨੂੰ ਹੋਰ ਵਧਾ ਦਿੱਤਾ। ਇਹ ਇੱਕ ਛੋਟੀ ਜਿਹੀ ਡਿਜ਼ਾਈਨ ਗਲਤੀ ਸੀ, ਪਰ ਇਸਦੇ ਨਤੀਜੇ ਭਿਆਨਕ ਸਨ।
ਸਬਕ ਅਤੇ ਵਿਰਾਸਤ
ਇਸ ਭਿਆਨਕ ਖੋਜ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, De Havilland ਕੰਪਨੀ ਦਾ ਸੁਪਨਾ ਚਕਨਾਚੂਰ ਹੋ ਗਿਆ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸਾਖ ਨੂੰ ਬਹੁਤ ਨੁਕਸਾਨ ਪਹੁੰਚਿਆ। ਪਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਹਾਰ ਨਹੀਂ ਮੰਨੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਆਪਣੀਆਂ ਗਲਤੀਆਂ ਤੋਂ ਸਿੱਖਿਆ ਅਤੇ ਇੱਕ ਨਵਾਂ ਅਤੇ ਬਿਹਤਰ Comet ਬਣਾਉਣ ਦਾ ਫੈਸਲਾ ਕੀਤਾ।
ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ Comet 4 ਨੂੰ ਡਿਜ਼ਾਈਨ ਕੀਤਾ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡਾ ਬਦਲਾਅ ਇਹ ਸੀ ਕਿ ਹੁਣ ਖਿੜਕੀਆਂ ਚੌਰਸ ਦੀ ਬਜਾਏ ਗੋਲ (oval) ਸਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਜਹਾਜ਼ ਦੇ ਢਾਂਚੇ ਨੂੰ ਵੀ ਮੋਟੀ ਅਤੇ ਮਜ਼ਬੂਤ ਧਾਤ ਨਾਲ ਬਣਾਇਆ। 1958 ਵਿੱਚ, Comet 4 ਨੇ ਸਫਲਤਾਪੂਰਵਕ ਸੇਵਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਇਹ ਪਹਿਲਾ ਜਹਾਜ਼ ਬਣਿਆ ਜਿਸਨੇ ਅਟਲਾਂਟਿਕ ਮਹਾਸਾਗਰ (Atlantic Ocean) ਦੇ ਪਾਰ ਨਿਯਮਤ ਜੈੱਟ ਸੇਵਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤੀ, ਅਤੇ ਇਸ ਮਾਮਲੇ ਵਿੱਚ ਉਸਨੇ ਅਮਰੀਕੀ Boeing 707 ਨੂੰ ਵੀ ਪਛਾੜ ਦਿੱਤਾ। Comet 4 ਇੱਕ ਬਹੁਤ ਹੀ ਸਫਲ ਅਤੇ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਜਹਾਜ਼ ਸਾਬਤ ਹੋਇਆ ਅਤੇ ਕਈ ਸਾਲਾਂ ਤੱਕ ਸੇਵਾ ਕਰਦਾ ਰਿਹਾ।
ਪਰ Comet ਦੀ ਅਸਲ ਵਿਰਾਸਤ (legacy) ਇਸਦੀ ਸਫਲਤਾ ਤੋਂ ਵੱਧ ਇਸਦੀ ਅਸਫਲਤਾ ਵਿੱਚ ਹੈ। ਇੱਕ ਅਸਫਲ ਜਹਾਜ਼ ਨੇ ਦੁਨੀਆ ਭਰ ਵਿੱਚ ਹਵਾਈ ਯਾਤਰਾ ਨੂੰ ਹਮੇਸ਼ਾ ਲਈ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਕਿਵੇਂ ਬਣਾ ਦਿੱਤਾ? Comet ਦੇ ਹਾਦਸਿਆਂ ਤੋਂ ਮਿਲੇ ਸਬਕ ਨੇ ਹਵਾਬਾਜ਼ੀ ਦੇ ਨਿਯਮਾਂ ਨੂੰ ਹਮੇਸ਼ਾ ਲਈ ਬਦਲ ਦਿੱਤਾ। ਮੈਟਲ ਫਟੀਗ ਦੀ ਸਮਝ ਨੇ ਏਅਰਕ੍ਰਾਫਟ ਡਿਜ਼ਾਈਨ (aircraft design) ਵਿੱਚ ਕ੍ਰਾਂਤੀ ਲਿਆ ਦਿੱਤੀ। ਅੱਜ ਤੁਸੀਂ ਕਿਸੇ ਵੀ ਜਹਾਜ਼ ਵਿੱਚ ਸਫ਼ਰ ਕਰੋ, ਤੁਹਾਨੂੰ ਕਦੇ ਵੀ ਚੌਰਸ ਖਿੜਕੀਆਂ ਨਹੀਂ ਮਿਲਣਗੀਆਂ; ਉਹ ਹਮੇਸ਼ਾ ਗੋਲ ਜਾਂ ਗੋਲਾਈ ਵਾਲੀਆਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ – ਅਤੇ ਇਹ Comet ਦੀ ਕੁਰਬਾਨੀ ਦਾ ਸਿੱਧਾ ਨਤੀਜਾ ਹੈ।
ਇਸ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ, Comet ਹਾਦਸਿਆਂ ਦੀ ਜਾਂਚ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਹੀ “ਬਲੈਕ ਬਾਕਸ” (Black Box), ਯਾਨੀ ਕਿ ਫਲਾਈਟ ਡਾਟਾ ਰਿਕਾਰਡਰ (flight data recorder) ਅਤੇ ਕਾਕਪਿਟ ਵਾਇਸ ਰਿਕਾਰਡਰ (cockpit voice recorder), ਨੂੰ ਹਰ ਵਪਾਰਕ ਜਹਾਜ਼ ਵਿੱਚ ਲਾਜ਼ਮੀ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਤਾਂ ਜੋ ਭਵਿੱਖ ਵਿੱਚ ਹਾਦਸਿਆਂ ਦੇ ਕਾਰਨਾਂ ਦਾ ਪਤਾ ਲਗਾਉਣਾ ਆਸਾਨ ਹੋ ਸਕੇ। ਅਤੇ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਸ਼ੁਰੂ ਵਿੱਚ ਦੱਸਿਆ ਗਿਆ ਸੀ, Comet ਦਾ ਡਿਜ਼ਾਈਨ ਇੰਨਾ ਮਜ਼ਬੂਤ ਸੀ ਕਿ ਇਸਦੇ ਅਧਾਰ ‘ਤੇ ਇੱਕ ਬਹੁਤ ਹੀ ਸਫਲ ਫੌਜੀ ਜਹਾਜ਼, Hawker Siddeley Nimrod, ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ। ਇਹ ਜਹਾਜ਼ ਸਮੁੰਦਰੀ ਗਸ਼ਤ (maritime patrol) ਅਤੇ ਜਾਸੂਸੀ ਲਈ ਵਰਤਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸਨੇ ਦਹਾਕਿਆਂ ਤੱਕ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਰਾਇਲ ਏਅਰ ਫੋਰਸ ਦੀ ਸੇਵਾ ਕੀਤੀ, ਜੋ ਕਿ Comet ਦੇ ਮੂਲ ਡਿਜ਼ਾਈਨ ਦੀ ਤਾਕਤ ਦਾ ਸਬੂਤ ਹੈ।
ਸਿੱਟਾ
ਤਾਂ ਦੋਸਤੋ, ਇਹ ਸੀ De Havilland Comet ਦੀ ਕਹਾਣੀ – ਇੱਕ ਕਹਾਣੀ ਜੋ ਸ਼ਾਨ ਅਤੇ ਗਲੈਮਰ ਨਾਲ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਈ, ਇੱਕ ਭਿਆਨਕ ਤ੍ਰਾਸਦੀ ਵਿੱਚੋਂ ਲੰਘੀ, ਅਤੇ ਅੰਤ ਵਿੱਚ ਹਵਾਬਾਜ਼ੀ ਸੁਰੱਖਿਆ (aviation safety) ਲਈ ਇੱਕ ਵਰਦਾਨ ਸਾਬਤ ਹੋਈ। Comet ਨੇ ਇੱਕ ਭਾਰੀ ਕੀਮਤ ਚੁਕਾਈ, ਪਰ ਇਸਨੇ ਸਾਨੂੰ ਜੋ ਸਬਕ ਸਿਖਾਏ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਬਦੌਲਤ ਅੱਜ ਦੁਨੀਆ ਭਰ ਵਿੱਚ ਹਰ ਰੋਜ਼ ਲੱਖਾਂ ਲੋਕ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਢੰਗ ਨਾਲ ਹਵਾਈ ਯਾਤਰਾ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਇਹ ਕਹਾਣੀ ਸਾਨੂੰ ਯਾਦ ਦਿਵਾਉਂਦੀ ਹੈ ਕਿ ਤਰੱਕੀ ਦੀ ਰਾਹ ਹਮੇਸ਼ਾ ਸਿੱਧੀ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ। ਕਈ ਵਾਰ, ਸਾਨੂੰ ਅੱਗੇ ਵਧਣ ਲਈ ਆਪਣੀਆਂ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡੀਆਂ ਅਸਫਲਤਾਵਾਂ ਤੋਂ ਸਿੱਖਣਾ ਪੈਂਦਾ ਹੈ।
ਤੁਹਾਨੂੰ Comet ਦੀ ਇਹ ਕਹਾਣੀ ਕਿਵੇਂ ਲੱਗੀ? ਕੀ ਤੁਸੀਂ ਜਾਣਦੇ ਸੀ ਕਿ ਜਹਾਜ਼ਾਂ ਦੀਆਂ ਖਿੜਕੀਆਂ ਗੋਲ ਕਿਉਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ? ਆਪਣੇ ਵਿਚਾਰ ਹੇਠਾਂ ਕੁਮੈਂਟ ਸੈਕਸ਼ਨ (comment section) ਵਿੱਚ ਸਾਡੇ ਨਾਲ ਜ਼ਰੂਰ ਸਾਂਝੇ ਕਰੋ।