The World’s First City, the First Writing! 📜 Discover These Secrets of Mesopotamia

The World’s First City, the First Writing! 📜 Discover These Secrets of Mesopotamia, ਮੈਸੋਪੋਟਾਮੀਆ: ਸਭਿਅਤਾ ਦਾ ਪੰਘੂੜਾ ਅਤੇ ਮਨੁੱਖਤਾ ਦੀਆਂ ਪਹਿਲੀਆਂ ਕਾਢਾਂ ✨ ਸਤਿ ਸ਼੍ਰੀ ਅਕਾਲ ਦੋਸਤੋ ਅਤੇ ਪੰਜਾਬੀ ਫੈਕਟੋਪੀਡੀਆ (Punjabi FactoPedia) ‘ਤੇ ਤੁਹਾਡਾ ਸੁਆਗਤ ਹੈ! ਮੈਂ ਹਾਂ ਮਨਪ੍ਰੀਤ।

ਅੱਜ ਅਸੀਂ ਜੋ ਵੀ ਹਾਂ – ਸਾਡੇ ਸ਼ਹਿਰ, ਸਾਡੀ ਲਿਖਤ, ਸਾਡੇ ਕਾਨੂੰਨ, ਇੱਥੋਂ ਤੱਕ ਕਿ ਸਾਡਾ ਸਮਾਂ ਦੇਖਣ ਦਾ ਤਰੀਕਾ – ਇਹ ਸਭ ਕਿਤੋਂ ਨਾ ਕਿਤੋਂ ਤਾਂ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਇਆ ਹੋਵੇਗਾ। ਪਰ ਕਿੱਥੋਂ? ਉਹ ਕਿਹੜੀ ਜਗ੍ਹਾ ਸੀ ਜਿੱਥੇ ਮਨੁੱਖ ਨੇ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਸ਼ਿਕਾਰ ਕਰਨਾ ਛੱਡ ਕੇ ਪਿੰਡਾਂ ਅਤੇ ਫਿਰ ਸ਼ਹਿਰਾਂ ਵਿੱਚ ਰਹਿਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ? ਜਿੱਥੇ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਵਿਚਾਰਾਂ ਨੂੰ ਲਿਖਿਆ ਗਿਆ?

ਉਸ ਜਗ੍ਹਾ ਨੂੰ “ਸਭਿਅਤਾ ਦਾ ਪੰਘੂੜਾ” (Cradle of Civilization) ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਅਤੇ ਉਸਦਾ ਨਾਮ ਹੈ ਮੈਸੋਪੋਟਾਮੀਆ (Mesopotamia)। ਕੀ ਤੁਸੀਂ ਜਾਣਦੇ ਹੋ ਕਿ ‘ਮੈਸੋਪੋਟਾਮੀਆ’ ਸ਼ਬਦ ਦਾ ਮਤਲਬ ਕੀ ਹੈ? ਇਹ ਇੱਕ ਯੂਨਾਨੀ ਸ਼ਬਦ ਹੈ ਜਿਸਦਾ ਅਰਥ ਹੈ ‘ਦੋ ਨਦੀਆਂ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਦੀ ਧਰਤੀ’ (Land between two rivers), ਜੋ ਕਿ ਟਾਈਗ੍ਰਿਸ (Tigris) ਅਤੇ ਯੂਫਰੇਟਸ (Euphrates) ਨਦੀਆਂ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਇਸਦੇ ਰਣਨੀਤਕ ਸਥਾਨ (strategic location) ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦਾ ਹੈ।

ਅੱਜ, ਅਸੀਂ ਇਸੇ ਮਹਾਨ ਧਰਤੀ ਦੀ ਕਹਾਣੀ ਦੀ ਪੜਚੋਲ ਕਰਾਂਗੇ। ਅਸੀਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਵਾਲਾਂ ਦੇ ਜਵਾਬ ਲੱਭਾਂਗੇ:

• ਦੋ ਨਦੀਆਂ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਦੀ ਇਸ ਧਰਤੀ ਵਿੱਚ ਅਜਿਹਾ ਕੀ ਖਾਸ ਸੀ ਕਿ ਇੱਥੇ ਦੁਨੀਆ ਦੀ ਪਹਿਲੀ ਸਭਿਅਤਾ ਨੇ ਜਨਮ ਲਿਆ?
• ਉਹ ਕਿਹੜੀ ਕ੍ਰਾਂਤੀਕਾਰੀ ਲਿਖਣ ਪ੍ਰਣਾਲੀ (writing system) ਸੀ ਜੋ ਮਿੱਟੀ ਦੀਆਂ ਗੋਲੀਆਂ ‘ਤੇ ਬਣਾਈ ਗਈ ਸੀ, ਅਤੇ ਇਸਨੇ ਇਤਿਹਾਸ ਨੂੰ ਕਿਵੇਂ ਬਦਲ ਦਿੱਤਾ?
• ਅਤੇ, ਦੁਨੀਆ ਦੇ ਸੱਤ ਅਜੂਬਿਆਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ, “ਬੇਬੀਲੋਨ ਦੇ ਲਟਕਦੇ ਬਾਗ” (Hanging Gardens of Babylon) ਦਾ ਰਾਜ਼ ਕੀ ਸੀ?

ਆਓ, ਸਮੇਂ ਵਿੱਚ ਪਿੱਛੇ ਚੱਲੀਏ ਅਤੇ ਮਨੁੱਖੀ ਇਤਿਹਾਸ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਨੂੰ ਦੇਖੀਏ!

---

ਉਪਜਾਊ ਚੰਦ: ਦੋ ਨਦੀਆਂ ਦੀ ਅਦਭੁਤ ਧਰਤੀ

ਦੋ ਨਦੀਆਂ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਦੀ ਇਸ ਧਰਤੀ ਵਿੱਚ ਅਜਿਹਾ ਕੀ ਖਾਸ ਸੀ ਕਿ ਇੱਥੇ ਦੁਨੀਆ ਦੀ ਪਹਿਲੀ ਸਭਿਅਤਾ ਨੇ ਜਨਮ ਲਿਆ? ਇਸਦਾ ਜਵਾਬ ਹੈ – ਪਾਣੀ ਅਤੇ ਮਿੱਟੀ।

ਮੈਸੋਪੋਟਾਮੀਆ, ਜੋ ਅੱਜ ਦੇ ਇਰਾਕ (Iraq), ਸੀਰੀਆ (Syria) ਅਤੇ ਤੁਰਕੀ (Turkey) ਦੇ ਕੁਝ ਹਿੱਸਿਆਂ ਵਿੱਚ ਸਥਿਤ ਹੈ, ਇੱਕ ਅਜਿਹੇ ਖੇਤਰ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਹੈ ਜਿਸਨੂੰ “ਉਪਜਾਊ ਚੰਦ” (Fertile Crescent) ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਸਦੇ ਆਲੇ-ਦੁਆਲੇ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਇਲਾਕਾ ਮਾਰੂਥਲ ਅਤੇ ਸੁੱਕਾ ਹੈ। ਪਰ ਟਾਈਗ੍ਰਿਸ ਅਤੇ ਯੂਫਰੇਟਸ ਨਦੀਆਂ ਹਰ ਸਾਲ ਪਹਾੜਾਂ ਤੋਂ ਆਪਣੇ ਨਾਲ ਉਪਜਾਊ ਮਿੱਟੀ, ਯਾਨੀ ਸਿਲਟ (silt), ਵਹਾ ਕੇ ਲਿਆਉਂਦੀਆਂ ਸਨ। ਜਦੋਂ ਨਦੀਆਂ ਵਿੱਚ ਹੜ੍ਹ ਆਉਂਦਾ, ਤਾਂ ਇਹ ਉਪਜਾਊ ਮਿੱਟੀ ਕਿਨਾਰਿਆਂ ‘ਤੇ ਫੈਲ ਜਾਂਦੀ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਜ਼ਮੀਨ ਖੇਤੀ ਲਈ ਬਹੁਤ ਵਧੀਆ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਸੀ।

ਇਸ ਕੁਦਰਤੀ ਵਰਦਾਨ ਕਾਰਨ, ਇੱਥੋਂ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਲਗਭਗ 10,000 ਸਾਲ ਪਹਿਲਾਂ ਖੇਤੀ ਕਰਨੀ ਸਿੱਖ ਲਈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਕਣਕ, ਜੌਂ, ਅਤੇ ਖਜੂਰ ਵਰਗੀਆਂ ਫਸਲਾਂ ਉਗਾਉਣੀਆਂ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤੀਆਂ। ਜਦੋਂ ਖੇਤੀ ਵਿੱਚ ਤਰੱਕੀ ਹੋਈ, ਤਾਂ ਲੋਕ ਲੋੜ ਤੋਂ ਵੱਧ ਅਨਾਜ (surplus food) ਪੈਦਾ ਕਰਨ ਦੇ ਯੋਗ ਹੋ ਗਏ। ਇਹੀ ਉਹ ਕ੍ਰਾਂਤੀਕਾਰੀ ਮੋੜ ਸੀ। ਜਦੋਂ ਸਾਰਿਆਂ ਨੂੰ ਭੋਜਨ ਲਈ ਸ਼ਿਕਾਰ ਕਰਨ ਜਾਂ ਖੇਤੀ ਕਰਨ ਦੀ ਲੋੜ ਨਹੀਂ ਰਹੀ, ਤਾਂ ਕੁਝ ਲੋਕ ਦੂਜੇ ਕੰਮਾਂ ਵਿੱਚ ਮਾਹਿਰ ਬਣ ਸਕਦੇ ਸਨ। ਕੋਈ ਘੁਮਿਆਰ ਬਣ ਗਿਆ, ਕੋਈ ਕਾਰੀਗਰ, ਕੋਈ ਪੁਜਾਰੀ, ਅਤੇ ਕੋਈ ਸ਼ਾਸਕ। ਇਸ ਨਾਲ ਸਮਾਜਿਕ ਢਾਂਚਾ (social structure) ਬਣਿਆ ਅਤੇ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਵੱਡੀਆਂ ਬਸਤੀਆਂ ਵਿੱਚ ਇਕੱਠੇ ਰਹਿਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ।

ਇਹੀ ਬਸਤੀਆਂ ਹੌਲੀ-ਹੌਲੀ ਦੁਨੀਆ ਦੇ ਪਹਿਲੇ ਸ਼ਹਿਰਾਂ ਵਿੱਚ ਵਿਕਸਤ ਹੋਈਆਂ। ਮੈਸੋਪੋਟਾਮੀਆ ਦੇ ਦੱਖਣੀ ਹਿੱਸੇ, ਜਿਸਨੂੰ ਸੁਮੇਰ (Sumer) ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਵਿੱਚ ਉਰੂਕ (Uruk), ਉਰ (Ur), ਅਤੇ ਇਰੀਦੂ (Eridu) ਵਰਗੇ ਸ਼ਹਿਰਾਂ ਨੇ ਜਨਮ ਲਿਆ। ਇਹ ਮਨੁੱਖੀ ਇਤਿਹਾਸ ਵਿੱਚ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਸੀ ਜਦੋਂ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਲੋਕ ਇੱਕ ਯੋਜਨਾਬੱਧ ਤਰੀਕੇ ਨਾਲ ਇੱਕ ਜਗਾਹ ‘ਤੇ ਰਹਿ ਰਹੇ ਸਨ।

---

ਸੁਮੇਰੀ ਕ੍ਰਾਂਤੀ: ਦੁਨੀਆ ਬਦਲਣ ਵਾਲੀਆਂ ਕਾਢਾਂ

ਮੈਸੋਪੋਟਾਮੀਆ ਦੀ ਸਭਿਅਤਾ ਦੀ ਨੀਂਹ ਸੁਮੇਰੀਅਨ (Sumerians) ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਰੱਖੀ ਸੀ। ਉਹ ਬਹੁਤ ਹੀ ਹੁਸ਼ਿਆਰ ਅਤੇ ਖੋਜੀ ਲੋਕ ਸਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਕਈ ਅਜਿਹੀਆਂ ਕਾਢਾਂ ਕੱਢੀਆਂ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਮਨੁੱਖੀ ਜੀਵਨ ਨੂੰ ਹਮੇਸ਼ਾ ਲਈ ਬਦਲ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਅਸੀਂ ਅੱਜ ਵੀ ਕਿਸੇ ਨਾ ਕਿਸੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਕਰਦੇ ਹਾਂ।

ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸਭ ਤੋਂ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਕਾਢਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਸੀ ਪਹੀਆ (the wheel)। ਸ਼ੁਰੂ ਵਿੱਚ, ਇਸਨੂੰ ਸ਼ਾਇਦ ਘੁਮਿਆਰ ਦੁਆਰਾ ਮਿੱਟੀ ਦੇ ਬਰਤਨ ਬਣਾਉਣ ਲਈ ਵਰਤਿਆ ਗਿਆ ਸੀ, ਪਰ ਜਲਦੀ ਹੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਇਸਨੂੰ ਗੱਡਿਆਂ ਵਿੱਚ ਲਗਾ ਕੇ ਆਵਾਜਾਈ (transportation) ਵਿੱਚ ਕ੍ਰਾਂਤੀ ਲਿਆ ਦਿੱਤੀ। ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਵਿੱਚ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਹਲ (the plow) ਦੀ ਕਾਢ ਕੱਢੀ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਜ਼ਮੀਨ ਨੂੰ ਵਾਹੁਣਾ ਸੌਖਾ ਹੋ ਗਿਆ ਅਤੇ ਫਸਲ ਦੀ ਪੈਦਾਵਾਰ ਵਧੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਸਿੰਚਾਈ (irrigation) ਲਈ ਨਹਿਰਾਂ ਦਾ ਇੱਕ ਗੁੰਝਲਦਾਰ ਨੈੱਟਵਰਕ ਵੀ ਬਣਾਇਆ।

ਪਰ ਸ਼ਾਇਦ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸਭ ਤੋਂ ਹੈਰਾਨੀਜਨਕ ਕਾਢ ਸਮੇਂ ਦੀ ਵੰਡ ਸੀ। ਜੀ ਹਾਂ, ਇਹ ਸੁਮੇਰੀਅਨ ਹੀ ਸਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਇੱਕ ਘੰਟੇ ਨੂੰ 60 ਮਿੰਟਾਂ ਵਿੱਚ ਅਤੇ ਇੱਕ ਮਿੰਟ ਨੂੰ 60 ਸਕਿੰਟਾਂ ਵਿੱਚ ਵੰਡਿਆ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਇੱਕ ਚੱਕਰ ਨੂੰ 360 ਡਿਗਰੀ ਵਿੱਚ ਵੀ ਵੰਡਿਆ। ਇਹ ਸੈਕਸਾਜੈਸਿਮਲ (sexagesimal) ਸਿਸਟਮ, ਯਾਨੀ 60 ‘ਤੇ ਅਧਾਰਤ ਪ੍ਰਣਾਲੀ, ਅੱਜ ਵੀ ਸਾਡੀਆਂ ਘੜੀਆਂ ਅਤੇ ਜਿਓਮੈਟਰੀ (geometry) ਵਿੱਚ ਵਰਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਕਾਢਾਂ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਸ਼ਹਿਰ-ਰਾਜ (city-state) ਦੀ ਧਾਰਨਾ ਵੀ ਵਿਕਸਤ ਕੀਤੀ, ਜਿੱਥੇ ਹਰ ਸ਼ਹਿਰ ਆਪਣੇ ਆਪ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਸੁਤੰਤਰ ਰਾਜ ਹੁੰਦਾ ਸੀ।

---

ਇਤਿਹਾਸ ਦਾ ਜਨਮ: ਕਯੂਨੀਫਾਰਮ ਲਿਖਤ

ਉਹ ਕਿਹੜੀ ਕ੍ਰਾਂਤੀਕਾਰੀ ਲਿਖਣ ਪ੍ਰਣਾਲੀ (writing system) ਸੀ ਜੋ ਮਿੱਟੀ ਦੀਆਂ ਗੋਲੀਆਂ ‘ਤੇ ਬਣਾਈ ਗਈ ਸੀ, ਅਤੇ ਇਸਨੇ ਇਤਿਹਾਸ ਨੂੰ ਕਿਵੇਂ ਬਦਲ ਦਿੱਤਾ? ਜਿਵੇਂ-ਜਿਵੇਂ ਸ਼ਹਿਰ ਵੱਡੇ ਹੋਏ ਅਤੇ ਵਪਾਰ ਵਧਿਆ, ਸੁਮੇਰੀਅਨਾਂ ਨੂੰ ਇੱਕ ਨਵੀਂ ਸਮੱਸਿਆ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਕਰਨਾ ਪਿਆ – ਰਿਕਾਰਡ ਕਿਵੇਂ ਰੱਖਿਆ ਜਾਵੇ?

ਇਸ ਲੋੜ ਵਿੱਚੋਂ ਹੀ ਦੁਨੀਆ ਦੀ ਪਹਿਲੀ ਲਿਖਣ ਪ੍ਰਣਾਲੀਆਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਦਾ ਜਨਮ ਹੋਇਆ, ਜਿਸਨੂੰ ਕਯੂਨੀਫਾਰਮ (Cuneiform) ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਸ਼ੁਰੂ ਵਿੱਚ, ਇਹ ਸਿਰਫ਼ “ਸ਼ਬਦ-ਚਿੱਤਰ” (word-pictures) ਜਾਂ ਪਿਕਟੋਗ੍ਰਾਫ (pictograms) ਸਨ। ਹੌਲੀ-ਹੌਲੀ, ਇਹ ਚਿੱਤਰ ਵਧੇਰੇ ਸਰਲ ਅਤੇ ਐਬਸਟ੍ਰੈਕਟ (abstract) ਹੁੰਦੇ ਗਏ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਇੱਕ ਤੀਖੇ ਸਿਰੇ ਵਾਲੀ ਕਾਨੇ ਦੀ ਕਲਮ (reed stylus) ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਨੀ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤੀ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਉਹ ਗਿੱਲੀ ਮਿੱਟੀ ਦੀਆਂ ਗੋਲੀਆਂ (clay tablets) ‘ਤੇ ਫਾਨੇ (wedge) ਦੇ ਆਕਾਰ ਦੇ ਨਿਸ਼ਾਨ ਬਣਾਉਂਦੇ ਸਨ। “ਕਯੂਨੀਫਾਰਮ” ਸ਼ਬਦ ਦਾ ਮਤਲਬ ਹੀ “ਫਾਨੇ ਦੇ ਆਕਾਰ ਦਾ” ਹੁੰਦਾ ਹੈ।

ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡਾ ਕ੍ਰਾਂਤੀਕਾਰੀ ਕਦਮ ਉਦੋਂ ਆਇਆ ਜਦੋਂ ਇਹ ਚਿੰਨ੍ਹ ਸਿਰਫ਼ ਚੀਜ਼ਾਂ ਨੂੰ ਹੀ ਨਹੀਂ, ਬਲਕਿ ਧੁਨੀਆਂ (sounds) ਨੂੰ ਵੀ ਦਰਸਾਉਣ ਲੱਗੇ। ਇਸ ਨਾਲ ਉਹ ਕਿਸੇ ਵੀ ਵਿਚਾਰ, ਕਹਾਣੀ, ਜਾਂ ਕਾਨੂੰਨ ਨੂੰ ਲਿਖਣ ਦੇ ਯੋਗ ਹੋ ਗਏ। ਇਸ ਲਿਖਤ ਦੀ ਖੋਜ ਨੇ ਮਨੁੱਖੀ ਇਤਿਹਾਸ ਨੂੰ “ਪੂਰਵ-ਇਤਿਹਾਸ” (prehistory) ਤੋਂ “ਇਤਿਹਾਸ” (history) ਵਿੱਚ ਤਬਦੀਲ ਕਰ ਦਿੱਤਾ, ਕਿਉਂਕਿ ਹੁਣ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਘਟਨਾਵਾਂ ਨੂੰ ਲਿਖਤੀ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਰਿਕਾਰਡ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਸੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਇਸ ਲਿਪੀ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਵਪਾਰਕ ਰਿਕਾਰਡਾਂ, ਸ਼ਾਹੀ ਫਰਮਾਨਾਂ, ਧਾਰਮਿਕ ਗ੍ਰੰਥਾਂ, ਅਤੇ ਇੱਥੋਂ ਤੱਕ ਕਿ ਸਾਹਿਤ ਲਿਖਣ ਲਈ ਵੀ ਕੀਤੀ। ਦੁਨੀਆ ਦੀ ਸਭ ਤੋਂ ਪੁਰਾਣੀ ਮਹਾਂਕਾਵਿ ਕਵਿਤਾ, “ਗਿਲਗਾਮੇਸ਼ ਦਾ ਮਹਾਂਕਾਵਿ” (Epic of Gilgamesh), ਇਸੇ ਕਯੂਨੀਫਾਰਮ ਲਿਪੀ ਵਿੱਚ ਲਿਖੀ ਗਈ ਸੀ।

---

ਬੇਬੀਲੋਨ ਦਾ ਉਭਾਰ ਅਤੇ ਇੱਕ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਅਜੂਬਾ

ਸੁਮੇਰੀਅਨਾਂ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਮੈਸੋਪੋਟਾਮੀਆ ਵਿੱਚ ਕਈ ਹੋਰ ਮਹਾਨ ਸਾਮਰਾਜ ਆਏ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਅੱਕਾਡੀਅਨ (Akkadians), ਅੱਸੀਰੀਅਨ (Assyrians), ਅਤੇ ਸਭ ਤੋਂ ਮਸ਼ਹੂਰ, ਬੇਬੀਲੋਨੀਅਨ (Babylonians)। ਬੇਬੀਲੋਨ (Babylon) ਸ਼ਹਿਰ ਮੈਸੋਪੋਟਾਮੀਆ ਦੀ ਸ਼ਾਨ ਅਤੇ ਸ਼ਕਤੀ ਦਾ ਪ੍ਰਤੀਕ ਬਣ ਗਿਆ।

ਇਸਦੇ ਸਭ ਤੋਂ ਮਸ਼ਹੂਰ ਰਾਜਿਆਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਸੀ ਹੰਮੂਰਾਬੀ (Hammurabi), ਜਿਸਨੇ ਦੁਨੀਆ ਦੇ ਸਭ ਤੋਂ ਪੁਰਾਣੇ ਅਤੇ ਸਭ ਤੋਂ ਸੰਪੂਰਨ ਕਾਨੂੰਨੀ ਕੋਡਾਂ (legal codes) ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਬਣਾਇਆ, ਜਿਸਨੂੰ “ਹੰਮੂਰਾਬੀ ਦਾ ਕੋਡ” (Code of Hammurabi) ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਵਿੱਚ “ਅੱਖ ਦੇ ਬਦਲੇ ਅੱਖ” ਵਰਗੇ ਸਿਧਾਂਤ ਸ਼ਾਮਲ ਸਨ।

ਪਰ ਬੇਬੀਲੋਨ ਦੀ ਸ਼ਾਨ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡਾ ਪ੍ਰਤੀਕ, ਜਿਸਦੀ ਕਹਾਣੀ ਅੱਜ ਤੱਕ ਸੁਣਾਈ ਜਾਂਦੀ ਹੈ, ਸੀ ਇੱਕ ਅਜੂਬਾ। ਦੁਨੀਆ ਦੇ ਸੱਤ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਅਜੂਬਿਆਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ, “ਬੇਬੀਲੋਨ ਦੇ ਲਟਕਦੇ ਬਾਗ” (Hanging Gardens of Babylon) ਦਾ ਰਾਜ਼ ਕੀ ਸੀ, ਅਤੇ ਕੀ ਉਹ ਸੱਚਮੁੱਚ ਮੌਜੂਦ ਸਨ?

ਕਹਾਣੀਆਂ ਅਨੁਸਾਰ, ਇਹ ਸ਼ਾਨਦਾਰ ਬਾਗ ਰਾਜਾ ਨਬੂਕਦਨਜ਼ਰ ਦੂਜੇ (King Nebuchadnezzar II) ਨੇ ਆਪਣੀ ਪਤਨੀ, ਅਮਿਟਿਸ (Amytis) ਲਈ ਬਣਾਏ ਸਨ। ਰਾਣੀ ਮੀਡੀਆ (Media) ਦੇ ਹਰੇ-ਭਰੇ ਪਹਾੜੀ ਇਲਾਕੇ ਤੋਂ ਆਈ ਸੀ ਅਤੇ ਉਸਨੂੰ ਬੇਬੀਲੋਨ ਦੇ ਸੁੱਕੇ, ਸਮਤਲ ਮੈਦਾਨਾਂ ਵਿੱਚ ਆਪਣੇ ਘਰ ਦੀ ਯਾਦ ਆਉਂਦੀ ਸੀ। ਉਸਨੂੰ ਖੁਸ਼ ਕਰਨ ਲਈ, ਰਾਜਾ ਨੇ ਇੱਕ ਅਜਿਹਾ ਮਹਿਲ ਬਣਾਇਆ ਜੋ ਇੱਕ ਹਰੇ-ਭਰੇ ਪਹਾੜ ਵਰਗਾ ਦਿਖਾਈ ਦਿੰਦਾ ਸੀ। ਇਹ ਛੱਤਦਾਰ ਬਾਗਾਂ (terraced gardens) ਦੀ ਇੱਕ ਲੜੀ ਸੀ, ਜਿੱਥੇ ਦੁਨੀਆ ਭਰ ਤੋਂ ਲਿਆਂਦੇ ਗਏ ਦੁਰਲੱਭ ਫੁੱਲ, ਪੌਦੇ, ਅਤੇ ਦਰੱਖਤ ਲਗਾਏ ਗਏ ਸਨ। ਇਸਨੂੰ ਪਾਣੀ ਦੇਣ ਲਈ, ਇੱਕ ਗੁੰਝਲਦਾਰ ਚੇਨ ਪੰਪ (chain pump) ਸਿਸਟਮ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ ਸੀ ਜੋ ਯੂਫਰੇਟਸ ਨਦੀ ਤੋਂ ਪਾਣੀ ਨੂੰ ਸਭ ਤੋਂ ਉੱਚੀ ਛੱਤ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚਾਉਂਦਾ ਸੀ।

ਪਰ ਇੱਥੇ ਇੱਕ ਵੱਡਾ ਰਹੱਸ ਹੈ। ਇੰਨੇ ਮਸ਼ਹੂਰ ਹੋਣ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ, ਬੇਬੀਲੋਨ ਦੀ ਖੁਦਾਈ ਵਿੱਚ ਅੱਜ ਤੱਕ ਇਨ੍ਹਾਂ ਬਾਗਾਂ ਦਾ ਕੋਈ ਠੋਸ ਪੁਰਾਤੱਤਵ ਸਬੂਤ (archaeological evidence) ਨਹੀਂ ਮਿਲਿਆ ਹੈ। ਇਸ ਲਈ, ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਇਤਿਹਾਸਕਾਰ ਮੰਨਦੇ ਹਨ ਕਿ ਸ਼ਾਇਦ ਇਹ ਬਾਗ ਕਦੇ ਮੌਜੂਦ ਹੀ ਨਹੀਂ ਸਨ, ਅਤੇ ਇਹ ਸਿਰਫ਼ ਇੱਕ ਸੁੰਦਰ ਕਥਾ ਹੈ ਜੋ ਬਾਅਦ ਦੇ ਯੂਨਾਨੀ ਅਤੇ ਰੋਮਨ ਲੇਖਕਾਂ ਦੁਆਰਾ ਫੈਲਾਈ ਗਈ।

---

ਸਿੱਟਾ: ਮੈਸੋਪੋਟਾਮੀਆ ਦੀ ਅਮਰ ਵਿਰਾਸਤ

ਤਾਂ ਦੋਸਤੋ, ਇਹ ਸੀ ਮੈਸੋਪੋਟਾਮੀਆ ਦੀ ਕਹਾਣੀ – ਦੋ ਨਦੀਆਂ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਦੀ ਉਹ ਧਰਤੀ ਜਿਸਨੇ ਮਨੁੱਖੀ ਸਭਿਅਤਾ ਨੂੰ ਜਨਮ ਦਿੱਤਾ। ਭਾਵੇਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸ਼ਹਿਰ ਹੁਣ ਖੰਡਰ ਬਣ ਚੁੱਕੇ ਹਨ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸਾਮਰਾਜ ਮਿੱਟੀ ਵਿੱਚ ਮਿਲ ਗਏ ਹਨ, ਪਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਵਿਰਾਸਤ (legacy) ਅੱਜ ਵੀ ਸਾਡੇ ਆਲੇ-ਦੁਆਲੇ ਜ਼ਿੰਦਾ ਹੈ।

ਹਰ ਵਾਰ ਜਦੋਂ ਅਸੀਂ ਪਹੀਏ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਦੇ ਹਾਂ, ਹਰ ਵਾਰ ਜਦੋਂ ਅਸੀਂ ਘੜੀ ‘ਤੇ ਸਮਾਂ ਦੇਖਦੇ ਹਾਂ, ਹਰ ਵਾਰ ਜਦੋਂ ਅਸੀਂ ਕੁਝ ਲਿਖਦੇ ਹਾਂ, ਅਤੇ ਹਰ ਵਾਰ ਜਦੋਂ ਅਸੀਂ ਕਾਨੂੰਨ ਦੁਆਰਾ ਸ਼ਾਸਿਤ ਇੱਕ ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਰਹਿੰਦੇ ਹਾਂ, ਅਸੀਂ ਅਣਜਾਣੇ ਵਿੱਚ ਮੈਸੋਪੋਟਾਮੀਆ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਸ਼ਰਧਾਂਜਲੀ ਦੇ ਰਹੇ ਹੁੰਦੇ ਹਾਂ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਸਾਡੇ ਭਵਿੱਖ ਦੀ ਨੀਂਹ ਰੱਖੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਸਾਨੂੰ ਦਿਖਾਇਆ ਕਿ ਜਦੋਂ ਮਨੁੱਖੀ ਦਿਮਾਗ ਅਤੇ ਕੁਦਰਤ ਦੇ ਵਰਦਾਨ ਮਿਲਦੇ ਹਨ, ਤਾਂ ਅਸੰਭਵ ਨੂੰ ਵੀ ਸੰਭਵ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਮੈਸੋਪੋਟਾਮੀਆ ਦੀ ਕਹਾਣੀ ਸਾਨੂੰ ਯਾਦ ਦਿਵਾਉਂਦੀ ਹੈ ਕਿ ਸਾਡਾ ਅੱਜ ਸਾਡੇ ਕੱਲ੍ਹ ਦੀਆਂ ਨੀਹਾਂ ‘ਤੇ ਹੀ ਖੜ੍ਹਾ ਹੈ।

---

ਪੰਜਾਬੀ ਫੈਕਟੋਪੀਡੀਆ ‘ਤੇ ਸਾਡੇ ਨਾਲ ਇਸ ਇਤਿਹਾਸਕ ਸਫ਼ਰ ‘ਤੇ ਆਉਣ ਲਈ ਤੁਹਾਡਾ ਬਹੁਤ-ਬਹੁਤ ਧੰਨਵਾਦ। ਤੁਹਾਨੂੰ ਮੈਸੋਪੋਟਾਮੀਆ ਦੀ ਕਿਹੜੀ ਕਾਢ ਸਭ ਤੋਂ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਲੱਗਦੀ ਹੈ? ਆਪਣੇ ਵਿਚਾਰ ਹੇਠਾਂ ਕੁਮੈਂਟ ਸੈਕਸ਼ਨ ਵਿੱਚ ਸਾਡੇ ਨਾਲ ਜ਼ਰੂਰ ਸਾਂਝੇ ਕਰੋ।

ਜੇਕਰ ਤੁਹਾਨੂੰ ਇਹ ਪੋਸਟ ਪਸੰਦ ਆਈ ਹੋਵੇ, ਤਾਂ ਇਸਨੂੰ ਲਾਈਕ (like) ਅਤੇ ਸ਼ੇਅਰ (share) ਕਰਨਾ ਨਾ ਭੁੱਲਣਾ। ਅਤੇ ਸਾਡੇ Blog ਨੂੰ ਸਬਸਕਰਾਈਬ (subscribe) ਜ਼ਰੂਰ ਕਰ ਲਓ ਤਾਂ ਜੋ ਤੁਸੀਂ ਭਵਿੱਖ ਵਿੱਚ ਵੀ ਇਤਿਹਾਸ ਦੇ ਅਜਿਹੇ ਹੋਰ ਪੰਨਿਆਂ ਨੂੰ ਫਰੋਲ ਸਕੋ। ਅਤੇ ਇਸ ਪੋਸਟ  ਦੀ video ਦੇਖਣ ਲਈ ਅਗਲੇ ਲਿੰਕ ਤੇ ਕਲਿਕ ਕਰੋ l