Rosetta Stone: The Secret That Unlocked the Language of History | The Full Story of Rosetta Stone: ਰੋਜ਼ੇਟਾ ਸਟੋਨ: ਉਹ ਪੱਥਰ ਜਿਸਨੇ ਮਿਸਰ ਦੇ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਰਾਜ਼ ਖੋਲ੍ਹੇ!
ਕੀ ਤੁਸੀਂ ਜਾਣਦੇ ਹੋ ਇੱਕ ਅਜਿਹੇ ਪੱਥਰ ਬਾਰੇ ਜਿਸਨੇ ਸੈਂਕੜੇ ਸਾਲਾਂ ਤੋਂ ਚੁੱਪ ਬੈਠੀ ਮਿਸਰੀ ਲਿਪੀ (Egyptian Language) ਨੂੰ ਦੁਬਾਰਾ ‘ਬੋਲਣ’ ਲਈ ਮਜਬੂਰ ਕਰ ਦਿੱਤਾ? ਜਾਂ ਇੱਕ ਅਜਿਹੀ ਖੋਜ ਬਾਰੇ ਜਿਸਨੇ ਸਿਰਫ਼ ਮਿੱਟੀ ਹੀ ਨਹੀਂ, ਸਗੋਂ ਸਦੀਆਂ ਦੀ ਚੁੱਪੀ ਨੂੰ ਵੀ ਉਖਾੜ ਦਿੱਤਾ? ਜਦੋਂ ਇੱਕੋ ਪੱਥਰ ਨੇ ਤਿੰਨ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਨੂੰ ਇਕੱਠਾ ਕੀਤਾ, ਤਾਂ ਇਤਿਹਾਸ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਆਵਾਜ਼ ਮਿਲ ਗਈ।
ਭਾਵੇਂ ਇਤਿਹਾਸਕ ਪੱਥਰ ਤਾਂ ਮਿਲ ਗਿਆ ਸੀ, ਪਰ ਉਸਦੀ ਜ਼ੁਬਾਨ ਅਜੇ ਵੀ ਬੰਦ ਸੀ। ਉਸਨੂੰ ਖੋਲ੍ਹਣ ਲਈ ਫਿਰ ਆਇਆ ਇੱਕ ਮਹਾਨ ਵਿਦਵਾਨ! ਅੱਜ ਅਸੀਂ ਉਸੇ ਪੱਥਰ ਬਾਰੇ ਗੱਲ ਕਰਾਂਗੇ, ਜਿਸਨੇ ਇਤਿਹਾਸ ਦੀ ਗੱਲਬਾਤ ਵਿੱਚੋਂ ਚੁੱਪੀ ਹਟਾ ਦਿੱਤੀ। ਪਰ ਕੀ ਅਸੀਂ ਅਜੇ ਵੀ ਸੱਚ ਨੂੰ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਜਾਣਦੇ ਹਾਂ? ਆਓ, ਇਸ ਅਦਭੁਤ ਯਾਤਰਾ ‘ਤੇ ਚੱਲੀਏ!
ਰੋਜ਼ੇਟਾ ਸਟੋਨ: ਇਤਿਹਾਸ ਦੀ ਅਨਮੋਲ ਕੁੰਜੀ
ਰੋਜ਼ੇਟਾ ਸਟੋਨ ਇਤਿਹਾਸ ਦੀਆਂ ਅਨੇਕਾਂ ਵਿਗਿਆਨਕ ਖੋਜਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਅਜਿਹੀ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਖੋਜ (discovery) ਹੈ, ਜਿਸਨੂੰ ਅੱਜ ਵੀ ਦੁਨੀਆ ਭਰ ਦੇ ਵਿਦਵਾਨ (scholars) ਅਤੇ ਅਰਕਿਓਲੋਜਿਸਟ (archaeologists) ਬਹੁਤ ਮਹੱਤਵ ਦਿੰਦੇ ਹਨ। ਇਹ ਸਿਰਫ਼ ਇੱਕ ਪੱਥਰ ਨਹੀਂ, ਸਗੋਂ ਪੁਰਾਤਤਵ ਵਿਗਿਆਨ (archaeology) ਦੀ ਉਹ ਚਾਬੀ (key) ਸੀ, ਜਿਸਨੇ ਸਾਨੂੰ ਦਿਖਾਇਆ ਕਿ ਕਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਇਤਿਹਾਸ (history), ਭਾਸ਼ਾ (language), ਸਿਆਸਤ (politics) ਅਤੇ ਸੱਭਿਆਚਾਰ (culture) ਆਪਸ ਵਿੱਚ ਜੁੜੇ ਹੋਏ ਹਨ।
ਇਹ ਪੱਥਰ 196 BC (ਈਸਾ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ) ਮਿਸਰ (Egypt) ਵਿੱਚ ਰਾਜਾ ਪਟੋਲੇਮੀ ਪੰਜਵਾਂ (Ptolemy V) ਵੱਲੋਂ ਜਾਰੀ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਇੱਕ ਹੁਕਮਨਾਮਾ (royal decree) ਸੀ। ਇਸ ਹੁਕਮਨਾਮੇ ਨੂੰ ਤਿੰਨ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਲਿਪੀਆਂ ਵਿੱਚ ਲਿਖਿਆ ਗਿਆ ਸੀ:
- ਹਾਇਰੋਗਲਿਫਿਕ (Hieroglyphic): ਇਹ ਰਾਜ ਦਰਬਾਰ ਦੀ ਲਿਪੀ ਸੀ, ਜੋ ਰੂਪਕ ਚਿੰਨ੍ਹਾਂ (pictorial symbols) ਰਾਹੀਂ ਲਿਖੀ ਜਾਂਦੀ ਸੀ।
- ਡੈਮੋਟਿਕ (Demotic): ਇਹ ਆਮ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਰੋਜ਼ਾਨਾ ਵਰਤੋਂ ਵਾਲੀ ਭਾਸ਼ਾ ਸੀ, ਜੋ ਤੇਜ਼ ਅਤੇ ਆਸਾਨ ਲਿਪੀ ਸੀ।
- ਯੂਨਾਨੀ (Greek): ਉਸ ਸਮੇਂ ਦੀ ਅੰਤਰਰਾਸ਼ਟਰੀ ਭਾਸ਼ਾ (international language) ਮੰਨੀ ਜਾਂਦੀ ਸੀ, ਖਾਸ ਕਰਕੇ ਪੜ੍ਹੇ-ਲਿਖੇ ਵਰਗ ਵਿੱਚ।
ਇਹ ਤਿੰਨ ਲਿਪੀਆਂ ਇੱਕੋ ਹੀ ਸੁਨੇਹਾ (message) ਪੇਸ਼ ਕਰਦੀਆਂ ਸਨ। ਇਸਦਾ ਮਤਲਬ ਇਹ ਸੀ ਕਿ ਜੇਕਰ ਕੋਈ ਵਿਦਵਾਨ ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਭਾਸ਼ਾ ਪੜ੍ਹ ਸਕਦਾ ਸੀ, ਤਾਂ ਉਹ ਦੂਜੀਆਂ ਦੋ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਨੂੰ ਵੀ ਸਮਝ ਸਕਦਾ ਸੀ। ਇਹੀ ਗੱਲ ਰੋਜ਼ੇਟਾ ਸਟੋਨ ਨੂੰ ਇੱਕ ਅਜਿਹਾ ਯੰਤਰ (tool) ਬਣਾਉਂਦੀ ਹੈ, ਜਿਸ ਰਾਹੀਂ ਹਾਇਰੋਗਲਿਫਿਕ ਲਿਪੀ ਦਾ ਭੇਦ ਖੋਲ੍ਹਿਆ ਗਿਆ।
ਇਹ ਲਿਪੀ ਸੈਂਕੜੇ ਸਾਲਾਂ ਤੱਕ ਵਿਗਿਆਨੀਆਂ ਲਈ ਇੱਕ ਅਣਸੁਲਝੀ ਪਹੇਲੀ (unsolved code) ਬਣੀ ਰਹੀ। ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਲੋਕ ਇਹ ਸੋਚਦੇ ਸਨ ਕਿ ਇਹ ਲਿਪੀ ਸਿਰਫ ਧਾਰਮਿਕ ਰਸਮਾਂ (religious rituals) ਲਈ ਵਰਤੀ ਜਾਂਦੀ ਸੀ, ਪਰ ਰੋਜ਼ੇਟਾ ਸਟੋਨ ਨੇ ਇਹ ਸਾਬਤ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਕਿ ਇਹ ਭਾਸ਼ਾ ਰਾਜਨੀਤਿਕ, ਅਧਿਆਤਮਿਕ ਅਤੇ ਆਮ ਜੀਵਨ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਗੱਲਾਂ ਨੂੰ ਵੀ ਦਰਸਾਉਂਦੀ ਸੀ।
ਇਸ ਤਰੀਕੇ ਨਾਲ, ਰੋਜ਼ੇਟਾ ਸਟੋਨ ਇੱਕ ਪੱਥਰ ਤੋਂ ਵੱਧ ਕੇ ਇਤਿਹਾਸ ਅਤੇ ਭਵਿੱਖ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਇੱਕ ਪੁਲ (bridge) ਬਣ ਗਿਆ। ਇਹ ਸਿਰਫ਼ ਤਿੰਨ ਲਿਪੀਆਂ ਦਾ ਜੋੜ ਨਹੀਂ ਸੀ, ਇਹ ਇੱਕ ਇਤਿਹਾਸਕ ਸੰਵਾਦ (historical dialogue) ਸੀ ਜੋ ਦੁਨੀਆਂ ਨੂੰ ਇੱਕ ਨਵੇਂ ਅਧਿਆਏ ਵਿੱਚ ਲੈ ਗਿਆ।
ਇਹ ਅਨਮੋਲ ਪੱਥਰ ਕਿਵੇਂ ਮਿਲਿਆ? ਇਤਿਹਾਸਕ ਮੌਕੇ ਦੀ ਖੋਜ
ਸੰਨ 1799 ਦੀ ਗਰਮੀਆਂ ਵਿੱਚ, ਨੈਪੋਲੀਅਨ ਬੋਨਾਪਾਰਟ (Napoleon Bonaparte) ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਹੇਠ ਫਰਾਂਸ ਦੀ ਫੌਜ ਮਿਸਰ ਉੱਤੇ ਕਬਜ਼ਾ (military campaign) ਕਰ ਰਹੀ ਸੀ। ਉਸ ਦੌਰਾਨ, ਕੁਝ ਫਰਾਂਸੀਸੀ ਸੈਨਿਕ (soldiers) ਰਸ਼ੀਦ (Rosetta) (ਜੋ ਮੌਜੂਦਾ Lower Egypt ਵਿੱਚ ਹੈ) ਦੇ ਨੇੜੇ ਇੱਕ ਕਿਲ੍ਹੇ (fortress) ਦੀ ਮੁਰੰਮਤ ਕਰ ਰਹੇ ਸਨ। ਜਦੋਂ ਉਹ ਮਿੱਟੀ ਵਿੱਚ ਖੋਦਾਈ ਕਰ ਰਹੇ ਸਨ, ਤਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਇੱਕ ਅਜੀਬ ਜਿਹਾ ਕਾਲਾ ਪੱਥਰ (black stone) ਮਿਲਿਆ ਜਿਸ ਉੱਤੇ ਤਿੰਨ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਲਿਪੀਆਂ ਵਿੱਚ ਕੁਝ ਲਿਖਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ।
ਇਹ ਪੱਥਰ ਸ਼ੁਰੂ ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸਿਰਫ਼ ਇੱਕ ਆਮ ਜਿਹੀ ਚਟਾਨ (ordinary slab) ਲੱਗੀ। ਪਰ ਜਦੋਂ ਇਹ ਪੈਰਿਸ ਪਹੁੰਚਿਆ ਅਤੇ ਇਸ ਉੱਪਰ ਵਿਦਵਾਨਾਂ ਦੀ ਨਜ਼ਰ ਪਈ, ਤਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਲੱਗਾ ਕਿ ਇਹ ਇੱਕ ਅਣਮੋਲ ਖੋਜ ਹੈ। ਯੂਨਾਨੀ (Greek) ਭਾਸ਼ਾ ਜਾਣਨ ਵਾਲੇ ਵਿਦਵਾਨਾਂ ਨੇ ਇਹ ਲਿਖਤ ਪੜ੍ਹੀ ਅਤੇ ਵੇਖਿਆ ਕਿ ਇਹੀ ਸੁਨੇਹਾ ਹਾਇਰੋਗਲਿਫਿਕ (Hieroglyphic) ਅਤੇ ਡੈਮੋਟਿਕ (Demotic) ਵਿੱਚ ਵੀ ਲਿਖਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ।
ਇਹ ਪੱਥਰ ਇੱਕ ਸਿਰੇ ਤੋਂ ਟੁੱਟਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ, ਪਰ ਹੇਠਾਂ ਵਾਲੀ ਲਿਖਤ ਬਹੁਤ ਸਾਫ਼ ਸੀ। ਪੱਥਰ ਦੀ ਲੰਬਾਈ ਲਗਭਗ 3 ਫੁੱਟ (114cm), ਚੌੜਾਈ 2.5 ਫੁੱਟ (72cm) ਅਤੇ ਭਾਰ 760 ਕਿਲੋ (1600 pounds) ਸੀ। ਇਹ ਪੱਥਰ ਗ੍ਰੈਨੋਡਾਇਟ (Granodiorite) ਨਾਮੀ ਇੱਕ ਭਾਰੀ ਪੱਥਰ ਤੋਂ ਬਣਿਆ ਸੀ।
1801 ਵਿੱਚ ਜਦੋਂ ਫਰਾਂਸ ਨੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਅੱਗੇ ਹਾਰ ਮੰਨੀ, ਤਾਂ ਟ੍ਰੀਟੀ ਆਫ਼ ਅਲੈਗਜ਼ੈਂਡਰੀਆ (Treaty of Alexandria) ਦੇ ਤਹਿਤ ਇਹ ਪੱਥਰ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਕੋਲ ਚਲਾ ਗਿਆ। 1802 ਵਿੱਚ ਇਸਨੂੰ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਮਿਊਜ਼ੀਅਮ (British Museum), ਲੰਡਨ ਵਿੱਚ ਰੱਖ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ।
ਫਰਾਂਸੀਸੀ ਵਿਦਵਾਨ ਸਿਲਵੇਸਤਰ ਡੇ ਸੈਸੀ (Silvestre de Sacy) ਅਤੇ ਅਕਰਬਲਾਡ (Akerblad) ਨੇ ਇਸਨੂੰ ਪੜ੍ਹਨ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ, ਪਰ ਜੌਨ-ਫ੍ਰਾਂਸੋਆ ਸ਼ੈਂਪੋਲੀਓਨ (Jean-François Champollion) ਨੇ ਅਸਲ ਵੱਡਾ ਬ੍ਰੇਕਥਰੂ ਕੀਤਾ।
ਤਿੰਨ ਲਿਪੀਆਂ: ਇੱਕ ਪੱਥਰ, ਤਿੰਨ ਸੰਸਾਰ
ਰੋਜ਼ੇਟਾ ਸਟੋਨ ਦੀ ਸਭ ਤੋਂ ਖਾਸ ਗੱਲ ਇਹ ਸੀ ਕਿ ਇਸ ਉੱਤੇ ਇੱਕੋ ਸੁਨੇਹਾ ਤਿੰਨ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਸੀ:
- ਹਾਇਰੋਗਲਿਫਿਕ (Hieroglyphic): ਰਾਜ ਦਰਬਾਰ ਅਤੇ ਮੰਦਰਾਂ ਵਿੱਚ ਵਰਤੀ ਜਾਂਦੀ ਸੀ।
- ਡੈਮੋਟਿਕ (Demotic): ਅਖ਼ਬਾਰੀ ਜਾਂ ਦਫ਼ਤਰੀ ਲਿਖਤਾਂ ਲਈ ਵਰਤੀ ਜਾਂਦੀ ਸੀ।
- ਯੂਨਾਨੀ (Greek): ਪਟੋਲੇਮੀ ਰਾਜਵੰਸ਼ ਦੀ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਭਾਸ਼ਾ ਸੀ।
ਹਰੇਕ ਲਿਪੀ ਆਪਣੇ ਸਮਾਜਿਕ ਵਰਗ ਦੀ ਨੁਮਾਇੰਦਗੀ ਕਰਦੀ ਸੀ। ਜਦੋਂ ਇਹ ਤਿੰਨੋਂ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਇੱਕੋ ਪੱਥਰ ‘ਤੇ ਮਿਲੀਆਂ, ਤਾਂ ਇਹ ਪੱਥਰ ਵਿਗਿਆਨੀਆਂ ਲਈ ਸੋਨੇ ਦੀ ਖਾਣ ਬਣ ਗਿਆ। ਯੂਨਾਨੀ ਪੜ੍ਹਨ ਵਾਲੇ ਵਿਦਵਾਨ ਇਨ੍ਹਾਂ ਤਿੰਨਾਂ ਲਿਖਤਾਂ ਦੀ ਤੁਲਨਾ ਕਰਕੇ ਹਾਇਰੋਗਲਿਫਿਕ ਭਾਸ਼ਾ ਦੇ ਭੇਦ ਖੋਲ੍ਹਣ ਲੱਗ ਪਏ।
ਇਹ ਪੱਥਰ ਤਿੰਨ ਚੀਜ਼ਾਂ ਨੂੰ ਜੋੜ ਰਿਹਾ ਸੀ – ਰਾਜਨੀਤਿਕ (political), ਸੱਭਿਆਚਾਰਕ (cultural) ਅਤੇ ਅੰਤਰਰਾਸ਼ਟਰੀ (international)। ਇਸਦਾ ਮਤਲਬ ਸੀ ਕਿ ਭਾਸ਼ਾ ਸਿਰਫ਼ ਗੱਲਬਾਤ ਨਹੀਂ, ਇਹ ਇੱਕ ਇਤਿਹਾਸਕ ਦਸਤਾਵੇਜ਼ ਬਣ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਜਦੋਂ ਇਹ ਤਿੰਨ ਪੱਧਰਾਂ ‘ਤੇ ਕੰਮ ਕਰਦੀ ਹੈ।
ਜੌਨ-ਫ੍ਰਾਂਸੋਆ ਸ਼ੈਂਪੋਲੀਓਨ: ਜਿਸਨੇ ਹਾਇਰੋਗਲਿਫਿਕ ਦੀ ਚੁੱਪੀ ਤੋੜੀ
ਰੋਜ਼ੇਟਾ ਸਟੋਨ ਮਿਲਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਵਿਦਵਾਨ ਹਾਇਰੋਗਲਿਫਿਕ (ਮਿਸਰੀ ਰਾਜ-ਦਰਬਾਰੀ ਲਿਪੀ) ਨੂੰ ਪੜ੍ਹਨ ਦੀਆਂ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ਾਂ ਕਰਦੇ ਰਹੇ, ਪਰ ਇਹ ਲਿਪੀ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਸਾਲਾਂ ਤੋਂ ਬੰਦ ਕਮਰੇ ਵਾਂਗ ਸੀ। ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਵੀ ਇਹ ਨਹੀਂ ਪਤਾ ਸੀ ਕਿ ਇਹ ਚਿੰਨ੍ਹ (symbols) ਕੀ ਅਰਥ ਰੱਖਦੇ ਹਨ। ਇਸ ਅਣਸੁਲਝੀ ਭਾਸ਼ਾ ਨੂੰ ਸਮਝਣ ਦਾ ਕੰਮ ਚੁਣਿਆ ਜੌਨ-ਫ੍ਰਾਂਸੋਆ ਸ਼ੈਂਪੋਲੀਓਨ (Jean-François Champollion) ਨੇ, ਜੋ ਇੱਕ ਫਰਾਂਸੀਸੀ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿਦਵਾਨ (linguist) ਸੀ।
ਸ਼ੈਂਪੋਲੀਓਨ ਨੇ ਬਚਪਨ ਤੋਂ ਹੀ ਲਾਤੀਨੀ (Latin), ਯੂਨਾਨੀ (Greek), ਹਿਬਰੂ (Hebrew), ਅਤੇ ਕੋਪਟਿਕ (Coptic) (ਮਿਸਰੀ ਮਸੀਹੀ ਭਾਸ਼ਾ) ਆਦਿ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਮਹਾਰਤ ਹਾਸਲ ਕਰ ਲਈ ਸੀ। ਕੋਪਟਿਕ ਭਾਸ਼ਾ ਹਾਇਰੋਗਲਿਫਿਕ ਦੀ ਅੰਤਿਮ ਵਰਜ਼ਨ ਸੀ, ਜਿਸ ਕਰਕੇ ਇਹ ਉਸਦੇ ਲਈ ਖਾਸ ਮਦਦਗਾਰ ਬਣੀ।
ਸ਼ੈਂਪੋਲੀਓਨ ਨੇ ਰੋਜ਼ੇਟਾ ਸਟੋਨ ਦੀ ਯੂਨਾਨੀ ਲਿਖਤ ਤੋਂ ਪਟੋਲੇਮੀ (Ptolemy) ਅਤੇ ਕਲੀਓਪੈਟਰਾ (Cleopatra) ਵਰਗੇ ਰਾਜਸੀ ਨਾਮ ਲੱਭੇ। ਉਹ ਵੇਖਦਾ ਰਿਹਾ ਕਿ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨਾਮਾਂ ਦੇ ਆਲੇ ਦੁਆਲੇ ਇੱਕ ਲਕੀਰ ਵਾਲਾ ਗੋਲ ਘੇਰਾ ਬਣਿਆ ਹੁੰਦਾ ਸੀ, ਜਿਸਨੂੰ ਕਾਰਟੂਸ਼ (Cartouche – Royal Name Frame) ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਇਹ ਇੱਕ ਵੱਡਾ ਬ੍ਰੇਕਥਰੂ ਸੀ, ਕਿਉਂਕਿ ਇਹ ਕਾਰਟੂਸ਼ ਸਿਰਫ਼ ਰਾਜਸੀ ਨਾਵਾਂ ਲਈ ਵਰਤੀ ਜਾਂਦੀ ਸੀ।
ਉਸਨੇ ਅੰਦਾਜ਼ਾ ਲਗਾਇਆ ਕਿ ਹਰੇਕ ਹਾਇਰੋਗਲਿਫਿਕ ਚਿੰਨ੍ਹ ਇੱਕ ਆਵਾਜ਼ (phonetic sound) ਦਰਸਾਉਂਦਾ ਹੈ – ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਅੱਖਰ। ਇਹ ਸੋਚ ਕ੍ਰਾਂਤੀਕਾਰੀ (revolutionary) ਸੀ, ਕਿਉਂਕਿ ਇਸ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਚਿੰਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸਿਰਫ਼ ਧਾਰਮਿਕ ਚਿੰਨ੍ਹ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ।
1822 ਵਿੱਚ, ਜੌਨ-ਫ੍ਰਾਂਸੋਆ ਸ਼ੈਂਪੋਲੀਓਨ ਨੇ ਇਤਿਹਾਸਕ ਬ੍ਰੇਕਥਰੂ ਕੀਤਾ। ਉਸਨੇ ਹਾਇਰੋਗਲਿਫਿਕ ਭਾਸ਼ਾ ਨੂੰ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਪੜ੍ਹਨ ਯੋਗ ਬਣਾ ਦਿੱਤਾ। ਇਹ ਇਤਿਹਾਸਕ ਲਿਪੀ, ਜੋ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਸਾਲਾਂ ਤੱਕ ਬੰਦ ਰਹੀ ਸੀ, ਹੁਣ ਦੁਨੀਆਂ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਆਪਣੀ ਕਹਾਣੀ ਦੱਸ ਰਹੀ ਸੀ।
ਰੋਜ਼ੇਟਾ ਸਟੋਨ ਅੱਜ: ਵਿਵਾਦ, ਮਿਊਜ਼ੀਅਮ ਅਤੇ ਵਿਰਾਸਤ ਦੀ ਲੜਾਈ
ਰੋਜ਼ੇਟਾ ਸਟੋਨ 1802 ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਅੱਜ ਤੱਕ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਮਿਊਜ਼ੀਅਮ, ਲੰਡਨ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਿਤ ਹੋ ਰਹੀ ਹੈ। ਹਰ ਸਾਲ ਲੱਖਾਂ ਦਰਸ਼ਕ ਇਸਨੂੰ ਵੇਖਣ ਆਉਂਦੇ ਹਨ। ਪਰ ਇਸਦੇ ਨਾਲ ਹੀ ਇੱਕ ਵੱਡਾ ਵਿਵਾਦ ਵੀ ਖੜ੍ਹਾ ਹੋ ਗਿਆ ਹੈ – ਕੀ ਇਹ ਪੱਥਰ ਮਿਸਰ ਨੂੰ ਵਾਪਸ ਜਾਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ?
ਮਿਸਰ ਦੀ ਸਰਕਾਰ ਕਹਿੰਦੀ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸੱਭਿਆਚਾਰਕ ਵਿਰਾਸਤ (Cultural Heritage) ਹੈ ਅਤੇ ਇਸਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਦੇਸ਼ ਤੋਂ ਉਪਨਿਵੇਸ਼ਕ ਦੌਰ (Colonial Era) ਵਿੱਚ ਬੇਵਜ੍ਹਾ ਲਿਜਾਇਆ ਗਿਆ ਸੀ। ਮਿਸਰੀ ਲੋਕਾਂ ਲਈ ਇਹ ਰੂਹਾਨੀ ਅਤੇ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਆਤਮ-ਸਨਮਾਨ ਦੀ ਨਿਸ਼ਾਨੀ ਹੈ।
ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਮਿਊਜ਼ੀਅਮ ਦਾ ਕਹਿਣਾ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਇਸਨੂੰ ਵਿਸ਼ਵ ਦੇ ਗਿਆਨ ਲਈ ਰੱਖ ਰਹੇ ਹਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਮੁਤਾਬਕ, “ਇਤਿਹਾਸ ਸਾਰਿਆਂ ਦੀ ਸੰਪਤੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ” (History is a shared legacy), ਅਤੇ ਇਹ ਮਿਊਜ਼ੀਅਮ ਦੁਨੀਆ ਭਰ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਲਈ ਇਹ ਖਜ਼ਾਨਾ ਸਾਂਝਾ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੈ।
ਇਹ ਵਿਵਾਦ ਸਿਰਫ ਰੋਜ਼ੇਟਾ ਸਟੋਨ ਤੱਕ ਸੀਮਿਤ ਨਹੀਂ। ਦੁਨੀਆ ਭਰ ਵਿੱਚ ਇੰਝ ਦੀਆਂ ਸੈਂਕੜੇ ਆਈਟਮਾਂ ਹਨ – ਜਿਵੇਂ ਭਾਰਤ ਤੋਂ ਚੋਰੀ ਹੋਇਆ ਕੋਹਿਨੂਰ ਹੀਰਾ, ਗ੍ਰੀਸ ਦੇ ਪਾਰਥੇਨਨ ਮਾਰਬਲਸ (Parthenon Marbles), ਨਾਈਜੀਰੀਆ ਤੋਂ ਬੇਨਿਨ ਬ੍ਰੋਨਜ਼ੇਸ (Benin Bronzes) – ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਵਾਪਸੀ ਦੀ ਮੰਗ ਹੁੰਦੀ ਰਹੀ ਹੈ, ਪਰ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਕਦੇ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਕੁਝ ਵਾਪਸ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ।
ਰੋਜ਼ੇਟਾ ਸਟੋਨ ਅੱਜ ਵੀ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਮਿਊਜ਼ੀਅਮ ਦੀ ਸਭ ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਵੇਖੀ ਜਾਂਦੀ ਵਸਤੂ ਹੈ। ਪਰ ਇਹ ਵੀ ਇੱਕ ਸੱਚ ਹੈ ਕਿ ਜਿਸ ਧਰਤੀ ਤੋਂ ਇਹ ਆਈ, ਉੱਥੇ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਇਸਨੂੰ ਮੁੜ ਨਹੀਂ ਵੇਖਿਆ।
ਨਤੀਜਾ: ਰੋਜ਼ੇਟਾ ਸਟੋਨ ਦੀ ਮਹੱਤਤਾ, ਮਿੱਥ ਬਨਾਮ ਤੱਥ ਅਤੇ ਤੁਹਾਡੇ ਲਈ ਸੰਦੇਸ਼
ਰੋਜ਼ੇਟਾ ਸਟੋਨ ਸਿਰਫ ਇੱਕ ਪੱਥਰ ਨਹੀਂ, ਇਹ ਇਤਿਹਾਸ ਦੀ ਇੱਕ “ਕੁੰਜੀ” (Key) ਹੈ – ਜਿਸਨੇ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਮਿਸਰ ਦੀਆਂ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ, ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀਆਂ ਅਤੇ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਸੰਬੰਧਾਂ ਨੂੰ ਦੁਬਾਰਾ ਜਗਾਇਆ। ਇਸ ਪੱਥਰ ਨੇ ਸਾਬਤ ਕੀਤਾ ਕਿ ਭਾਸ਼ਾ ਸਿਰਫ ਗੱਲਬਾਤ ਨਹੀਂ, ਇਹ ਵਿਰਾਸਤ ਦੀ ਚਾਬੀ (key to legacy) ਵੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ।
ਪਰ ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਫਲਤਾਵਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਕੁਝ ਗਲਤਫਹਿਮੀਆਂ (myths) ਵੀ ਜੁੜੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਹਨ:
🧱 ਮਿੱਥ ਬਨਾਮ ਤੱਥ:
- ਮਿੱਥ 1: ਰੋਜ਼ੇਟਾ ਸਟੋਨ ਸਿਰਫ ਧਾਰਮਿਕ ਲਿਖਤ ਸੀ। ਤੱਥ: ਇਹ ਰਾਜਾ ਪਟੋਲੇਮੀ ਪੰਜਵਾਂ ਦੀ ਰਾਜਸੀ ਡਿਕਰੀ (Royal Decree) ਸੀ।
- ਮਿੱਥ 2: ਸ਼ੈਂਪੋਲੀਓਨ ਨੇ ਇਹ ਸਾਰਾ ਕੰਮ ਇਕੱਲਾ ਕੀਤਾ। ਤੱਥ: ਹੋਰ ਵਿਦਵਾਨਾਂ – ਜਿਵੇਂ ਥਾਮਸ ਯੰਗ (Thomas Young) – ਨੇ ਵੀ ਅਰੰਭਕ ਹਿੱਸਾ ਨਿਭਾਇਆ।
- ਮਿੱਥ 3: ਇਹ ਪੱਥਰ ਮਿਸਰ ਨੇ ਯੂਰਪ ਨੂੰ ਤੋਹਫਾ ਦਿੱਤਾ ਸੀ। ਤੱਥ: ਇਹ ਯੁੱਧ ਵਿੱਚ ਮਿਲਿਆ ਅਤੇ ਟ੍ਰੀਟੀ ਆਫ਼ ਅਲੈਗਜ਼ੈਂਡਰੀਆ ਰਾਹੀਂ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਕੋਲ ਗਿਆ।
- ਮਿੱਥ 4: ਇਸ ਪੱਥਰ ਨੇ ਤੁਰੰਤ ਹਾਇਰੋਗਲਿਫਿਕ ਭਾਸ਼ਾ ਖੋਲ੍ਹ ਦਿੱਤੀ। ਤੱਥ: ਦਹਾਕਿਆਂ ਤੱਕ ਖੋਜ ਜਾਰੀ ਰਹੀ, ਤਕਨੀਕੀ ਬ੍ਰੇਕਥਰੂ 1822 ਵਿੱਚ ਆਇਆ।
ਜੇਕਰ ਤੁਸੀਂ ਭੂਤਕਾਲ ਨੂੰ ਅੱਜ ਨਾਲ ਜੋੜਨਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਹੋ, ਤਾਂ ਇਤਿਹਾਸਕ ਪੱਥਰਾਂ ਨੂੰ ਸਿਰਫ਼ ਪੜ੍ਹਨਾ ਨਹੀਂ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸਮਝਣਾ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ। ਰੋਜ਼ੇਟਾ ਸਟੋਨ ਸਾਨੂੰ ਸਿਖਾਉਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਸੱਚਾਈ ਦੇ ਦਰਵਾਜ਼ੇ ਖੋਲ੍ਹਣ ਲਈ ਸਿਰਫ ਸ਼ਬਦ ਨਹੀਂ, ਬਲਕਿ ਸੰਘਰਸ਼, ਵਿਗਿਆਨ, ਅਤੇ ਸਹਿਯੋਗ ਦੀ ਲੋੜ ਹੁੰਦੀ ਹੈ।
ਤੁਹਾਨੂੰ ਰੋਜ਼ੇਟਾ ਸਟੋਨ ਬਾਰੇ ਇਹ ਜਾਣਕਾਰੀ ਕਿਵੇਂ ਲੱਗੀ? ਕੀ ਤੁਸੀਂ ਕਦੇ ਕਿਸੇ ਅਜਿਹੇ ਇਤਿਹਾਸਕ ਖਜ਼ਾਨੇ ਬਾਰੇ ਸੁਣਿਆ ਹੈ ਜਿਸਨੇ ਤੁਹਾਨੂੰ ਹੈਰਾਨ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਹੋਵੇ? ਆਪਣੇ ਵਿਚਾਰ ਹੇਠਾਂ ਕੁਮੈਂਟ ਸੈਕਸ਼ਨ ਵਿੱਚ ਜ਼ਰੂਰ ਸਾਂਝੇ ਕਰੋ।
ਜੇਕਰ ਤੁਹਾਨੂੰ ਇਹ ਪੋਸਟ ਪਸੰਦ ਆਈ ਹੋਵੇ, ਤਾਂ ਇਸਨੂੰ ਲਾਈਕ ਕਰੋ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਦੋਸਤਾਂ ਨਾਲ ਸ਼ੇਅਰ ਕਰਨਾ ਨਾ ਭੁੱਲਣਾ। ਸਾਡੇ ਬਲੌਗ ਨੂੰ ਸਬਸਕ੍ਰਾਈਬ ਕਰ ਲਓ ਤਾਂ ਜੋ ਤੁਸੀਂ ਭਵਿੱਖ ਵਿੱਚ ਵੀ ਅਜਿਹੀਆਂ ਹੋਰ ਦਿਲਚਸਪ ਵਿਗਿਆਨਕ ਅਤੇ ਇਤਿਹਾਸਕ ਕਹਾਣੀਆਂ ਬਾਰੇ ਜਾਣ ਸਕੋ। ਧੰਨਵਾਦ, ਸਤਿ ਸ੍ਰੀ ਅਕਾਲ ਤੇ ਰੱਬ ਰਾਖਾ!