ਇਤਿਹਾਸ ਦੇ ਪੰਨਿਆਂ ‘ਤੇ ਕਈ ਮਹਾਨ ਸਭਿਅਤਾਵਾਂ ਨੇ ਜਨਮ ਲਿਆ, ਪਰ ਕੋਈ ਵੀ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਮਿਸਰ (Ancient Egypt) ਜਿੰਨਾ ਰਹੱਸਮਈ ਅਤੇ ਮਨਮੋਹਕ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਜਦੋਂ ਅਸੀਂ ਮਿਸਰ ਦਾ ਨਾਮ ਸੁਣਦੇ ਹਾਂ, ਤਾਂ ਸਾਡੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਸਾਹਮਣੇ ਰੇਤ ਦੇ ਸਮੁੰਦਰ ਵਿੱਚ ਖੜ੍ਹੇ ਵਿਸ਼ਾਲ ਪਿਰਾਮਿਡ, ਮਨੁੱਖ ਦੇ ਸਿਰ ਵਾਲੇ ਸ਼ੇਰ ਦੀ ਮੂਰਤੀ (ਸਫਿੰਕਸ), ਅਤੇ ਸੋਨੇ ਨਾਲ ਲੱਦੇ ਫ਼ਿਰਊਨਾਂ ਦੀਆਂ ਤਸਵੀਰਾਂ ਆ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ।
ਪਰ ਕੀ ਤੁਸੀਂ ਕਦੇ ਸੋਚਿਆ ਹੈ:
- ਇੱਕ ਨਦੀ ਨੇ ਇੱਕ ਮਾਰੂਥਲ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਦੁਨੀਆ ਦੀ ਸਭ ਤੋਂ ਮਹਾਨ ਸਭਿਅਤਾਵਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਨੂੰ ਕਿਵੇਂ ਜਨਮ ਦਿੱਤਾ?
- ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਮਿਸਰੀ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਸਾਲ ਪਹਿਲਾਂ ਬਿਨਾਂ ਆਧੁਨਿਕ ਮਸ਼ੀਨਾਂ ਦੇ ਪਿਰਾਮਿਡ ਵਰਗੇ ਵਿਸ਼ਾਲ ਢਾਂਚੇ ਕਿਵੇਂ ਬਣਾਏ?
- ਮਮੀ ਬਣਾਉਣ ਦੀ ਰਹੱਸਮਈ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਕੀ ਸੀ ਅਤੇ ਮੌਤ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਦੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਬਾਰੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਕੀ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਸੀ?
- ਅਤੇ ਸਫਿੰਕਸ, ਜਿਸਦਾ ਸਰੀਰ ਸ਼ੇਰ ਦਾ ਅਤੇ ਸਿਰ ਇਨਸਾਨ ਦਾ ਹੈ, ਦਾ ਅਸਲ ਰਾਜ਼ ਕੀ ਹੈ?
ਆਓ, ਇਸ ਸੁਨਹਿਰੀ ਰੇਤ ਦੇ ਸਮੇਂ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਰੋਮਾਂਚਕ ਸਫ਼ਰ ‘ਤੇ ਚੱਲੀਏ ਅਤੇ ਇਸ ਮਹਾਨ ਸਭਿਅਤਾ ਦੇ ਰਾਜ਼ਾਂ ਨੂੰ ਖੋਲ੍ਹੀਏ।
ਨੀਲ ਨਦੀ: ਇੱਕ ਮਾਰੂਥਲ ਵਿੱਚ ਜੀਵਨ ਦਾ ਵਰਦਾਨ
ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਮਿਸਰ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨੀਲ ਨਦੀ ਦਾ ਤੋਹਫ਼ਾ ਸੀ। ਇਹ ਨਦੀ ਦੁਨੀਆ ਦੇ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡੇ ਗਰਮ ਮਾਰੂਥਲ, ਸਹਾਰਾ, ਦੇ ਵਿਚਕਾਰੋਂ ਲੰਘਦੀ ਹੈ। ਜਿੱਥੇ ਦੂਰ-ਦੂਰ ਤੱਕ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦਾ ਨਾਮੋ-ਨਿਸ਼ਾਨ ਨਹੀਂ, ਉੱਥੇ ਨੀਲ ਨਦੀ ਆਪਣੇ ਕਿਨਾਰਿਆਂ ‘ਤੇ ਹਰਿਆਲੀ ਅਤੇ ਜੀਵਨ ਦੀ ਇੱਕ ਉਪਜਾਊ ਪੱਟੀ ਬਣਾਉਂਦੀ ਹੈ।
ਹਰ ਸਾਲ, ਨੀਲ ਨਦੀ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਅਨੁਮਾਨਤ ਹੜ੍ਹ ਆਉਂਦਾ ਸੀ, ਜੋ ਆਪਣੇ ਨਾਲ ਪਹਾੜਾਂ ਤੋਂ ਬਹੁਤ ਸਾਰੀ ਕਾਲੀ, ਉਪਜਾਊ ਮਿੱਟੀ (fertile black silt) ਵਹਾ ਕੇ ਲਿਆਉਂਦਾ ਸੀ। ਜਦੋਂ ਹੜ੍ਹ ਦਾ ਪਾਣੀ ਉਤਰਦਾ, ਤਾਂ ਇਹ ਉਪਜਾਊ ਮਿੱਟੀ ਕਿਨਾਰਿਆਂ ‘ਤੇ ਜਮ੍ਹਾਂ ਹੋ ਜਾਂਦੀ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਜ਼ਮੀਨ ਖੇਤੀ ਲਈ ਬਹੁਤ ਵਧੀਆ ਹੋ ਜਾਂਦੀ। ਇਸੇ ਕਾਰਨ ਮਿਸਰੀ ਲੋਕਾਂ ਕੋਲ ਹਮੇਸ਼ਾ ਲੋੜ ਤੋਂ ਵੱਧ ਭੋਜਨ ਹੁੰਦਾ ਸੀ, ਜਿਸਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਇੱਕ ਸਥਿਰ ਅਤੇ ਗੁੰਝਲਦਾਰ ਸਮਾਜ ਬਣਾਉਣ ਦੇ ਯੋਗ ਬਣਾਇਆ। ਨੀਲ ਨਦੀ ਸਿਰਫ਼ ਖੇਤੀ ਲਈ ਹੀ ਨਹੀਂ, ਬਲਕਿ ਇਹ ਆਵਾਜਾਈ ਲਈ ਇੱਕ ਕੁਦਰਤੀ ਹਾਈਵੇ ਵੀ ਸੀ, ਜਿਸ ਰਾਹੀਂ ਪਿਰਾਮਿਡ ਬਣਾਉਣ ਲਈ ਲੱਖਾਂ ਟਨ ਪੱਥਰ ਢੋਏ ਜਾਂਦੇ ਸਨ।
ਦੇਵਤਾ-ਰਾਜੇ ਅਤੇ ਅਸਮਾਨ ਛੂੰਹਦੇ ਪਿਰਾਮਿਡ
ਨੀਲ ਦੀ ਖੁਸ਼ਹਾਲੀ ਨੇ ਮਿਸਰ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਸ਼ਾਸਕਾਂ, ਯਾਨੀ ਫ਼ਿਰਊਨ (Pharaoh), ਲਈ ਅਦਭੁਤ ਮਕਬਰੇ ਬਣਾਉਣ ਦੇ ਯੋਗ ਬਣਾਇਆ। ਫ਼ਿਰਊਨ ਨੂੰ ਸਿਰਫ਼ ਰਾਜਾ ਹੀ ਨਹੀਂ, ਸਗੋਂ ਧਰਤੀ ‘ਤੇ ਜੀਵਤ ਦੇਵਤਾ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਮਿਸਰੀ ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਸੀ ਕਿ ਮੌਤ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਦੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਲਈ ਫ਼ਿਰਊਨ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਸਰੀਰ ਅਤੇ ਖਜ਼ਾਨਿਆਂ ਦੀ ਲੋੜ ਪਵੇਗੀ।
ਇਸੇ ਲਈ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਪਿਰਾਮਿਡ ਬਣਾਏ। ਗੀਜ਼ਾ ਦਾ ਮਹਾਨ ਪਿਰਾਮਿਡ, ਜੋ ਫ਼ਿਰਊਨ ਖੁਫੂ (Khufu) ਲਈ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ ਸੀ, ਅੱਜ ਵੀ ਖੜ੍ਹਾ ਹੈ। ਇਸਨੂੰ ਬਣਾਉਣ ਲਈ ਲਗਭਗ 23 ਲੱਖ ਪੱਥਰ ਦੇ ਬਲਾਕ ਲੱਗੇ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਹਰ ਇੱਕ ਦਾ ਭਾਰ ਔਸਤਨ 2.5 ਟਨ ਸੀ। ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਹੁਨਰਮੰਦ ਮਜ਼ਦੂਰਾਂ ਨੇ ਵਿਸ਼ਾਲ ਰੈਂਪਾਂ ਦੀ ਮਦਦ ਨਾਲ ਇਨ੍ਹਾਂ ਪੱਥਰਾਂ ਨੂੰ ਉੱਪਰ ਚੜ੍ਹਾਇਆ। ਇਹ ਕੰਮ ਮਨੁੱਖੀ ਮਿਹਨਤ, ਸਟੀਕ ਗਣਿਤ ਅਤੇ ਕਮਾਲ ਦੀ ਸੰਗਠਨਾਤਮਕ ਯੋਗਤਾ ਦਾ ਬੇਮਿਸਾਲ ਨਮੂਨਾ ਸੀ।
ਸਦੀਵੀ ਯਾਤਰਾ: ਮਮੀ ਅਤੇ ਪਰਲੋਕ ਦਾ ਰਾਜ਼
ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਮਿਸਰੀ ਲੋਕਾਂ ਲਈ, ਮੌਤ ਇੱਕ ਅੰਤ ਨਹੀਂ, ਬਲਕਿ ਇੱਕ ਨਵੀਂ ਯਾਤਰਾ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਸੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਸੀ ਕਿ ਮੌਤ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਆਤਮਾ (ਜਿਸਨੂੰ ਉਹ ‘ਕਾ’ ਅਤੇ ‘ਬਾ’ ਕਹਿੰਦੇ ਸਨ) ਤਾਂ ਹੀ ਜਿਉਂਦੀ ਰਹਿ ਸਕਦੀ ਹੈ ਜੇਕਰ ਉਹ ਆਪਣੇ ਸਰੀਰ ਨੂੰ ਪਛਾਣ ਸਕੇ। ਇਸੇ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਨੇ ਮਮੀਕਰਨ (Mummification) ਦੀ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਨੂੰ ਜਨਮ ਦਿੱਤਾ।
ਇਹ ਸਰੀਰ ਨੂੰ ਸੜਨ ਤੋਂ ਬਚਾਉਣ ਦੀ ਇੱਕ ਗੁੰਝਲਦਾਰ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਸੀ:
- ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ, ਦਿਮਾਗ ਨੂੰ ਨੱਕ ਰਾਹੀਂ ਅਤੇ ਪੇਟ ਦੇ ਅੰਦਰੂਨੀ ਅੰਗਾਂ ਨੂੰ ਬਾਹਰ ਕੱਢਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਦਿਲ ਨੂੰ ਸਰੀਰ ਵਿੱਚ ਹੀ ਛੱਡ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਸੀ।
- ਸਰੀਰ ਨੂੰ ਨੈਟਰੋਨ (Natron) ਨਾਂ ਦੇ ਖਾਸ ਲੂਣ ਨਾਲ ਢੱਕ ਕੇ 40 ਦਿਨਾਂ ਲਈ ਸੁਕਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ।
- ਅੰਤ ਵਿੱਚ, ਸੁੱਕੇ ਹੋਏ ਸਰੀਰ ਨੂੰ ਸੈਂਕੜੇ ਮੀਟਰ ਲੰਬੀਆਂ ਲਿਨਨ ਦੀਆਂ ਪੱਟੀਆਂ ਵਿੱਚ ਲਪੇਟਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ ਅਤੇ ਇੱਕ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਇੱਕ ਕਈ ਤਾਬੂਤਾਂ (Sarcophagus) ਵਿੱਚ ਰੱਖ ਕੇ ਮਕਬਰੇ ਵਿੱਚ ਦਫਨਾ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਸੀ।
ਸਫਿੰਕਸ: ਰੇਗਿਸਤਾਨ ਦਾ ਚੁੱਪ ਰਖਵਾਲਾ
ਪਿਰਾਮਿਡਾਂ ਦੇ ਨੇੜੇ ਖੜ੍ਹੀ ਹੈ ਗੀਜ਼ਾ ਦਾ ਮਹਾਨ ਸਫਿੰਕਸ (The Great Sphinx) – ਦੁਨੀਆ ਦੀ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡੀ ਇਕ-ਪੱਥਰੀ ਮੂਰਤੀ। ਇਸਦਾ ਸਰੀਰ ਸ਼ੇਰ ਦਾ ਅਤੇ ਸਿਰ ਇੱਕ ਫ਼ਿਰਊਨ ਦਾ ਹੈ। ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਮਾਹਰ ਮੰਨਦੇ ਹਨ ਕਿ ਇਸਦਾ ਚਿਹਰਾ ਫ਼ਿਰਊਨ ਖਾਫਰੇ (Khafre) ਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸਨੂੰ ਪਿਰਾਮਿਡ ਕੰਪਲੈਕਸ ਦੇ ਰਖਵਾਲੇ ਵਜੋਂ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ ਸੀ, ਜੋ ਸ਼ੇਰ ਦੀ ਤਾਕਤ ਅਤੇ ਫ਼ਿਰਊਨ ਦੀ ਬੁੱਧੀ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦਾ ਹੈ। ਇਸਦੀ ਗੁੰਮ ਹੋਈ ਨੱਕ ਬਾਰੇ ਕਈ ਕਹਾਣੀਆਂ ਹਨ, ਪਰ ਇਸਦੇ ਟੁੱਟਣ ਦੇ ਸਬੂਤ ਨੈਪੋਲੀਅਨ ਦੇ ਆਉਣ ਤੋਂ ਵੀ ਸੈਂਕੜੇ ਸਾਲ ਪੁਰਾਣੇ ਹਨ। ਇਹ ਸ਼ਾਨਦਾਰ ਮੂਰਤੀ ਅੱਜ ਵੀ ਆਪਣੇ ਅੰਦਰ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਸਾਲਾਂ ਦੇ ਰਾਜ਼ ਛੁਪਾਈ ਬੈਠੀ ਹੈ।
ਸਿੱਟਾ: ਇੱਕ ਸਦੀਵੀ ਵਿਰਾਸਤ
ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਮਿਸਰ ਦੀ ਮਹਾਨ ਸਭਿਅਤਾ ਲਗਭਗ 31 ਈਸਾ ਪੂਰਵ ਵਿੱਚ ਖਤਮ ਹੋ ਗਈ, ਜਦੋਂ ਮਹਾਰਾਣੀ ਕਲੀਓਪੈਟਰਾ ਦੀ ਮੌਤ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਇਹ ਰੋਮਨ ਸਾਮਰਾਜ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਬਣ ਗਈ। ਪਰ ਭਾਵੇਂ ਸਾਮਰਾਜ ਖਤਮ ਹੋ ਗਿਆ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਵਿਰਾਸਤ ਅੱਜ ਵੀ ਜ਼ਿੰਦਾ ਹੈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਲਿਖਤ (ਹਾਇਰੋਗਲਿਫਸ), ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਆਰਕੀਟੈਕਚਰ, ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਕਹਾਣੀਆਂ ਅੱਜ ਵੀ ਸਾਨੂੰ ਹੈਰਾਨ ਅਤੇ ਆਕਰਸ਼ਿਤ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ।
ਤੁਹਾਨੂੰ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਮਿਸਰ ਬਾਰੇ ਸਭ ਤੋਂ ਦਿਲਚਸਪ ਗੱਲ ਕਿਹੜੀ ਲੱਗੀ? ਆਪਣੇ ਵਿਚਾਰ ਹੇਠਾਂ comment box ਵਿੱਚ ਜ਼ਰੂਰ ਸਾਂਝੇ ਕਰੋ।