5000 Year Old Supercity! See the Story of Harappa That is Not in the Books: ਕੀ ਅਸੀਂ ਭਾਰਤ ਦੇ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਇਤਿਹਾਸ ਬਾਰੇ ਸਭ ਕੁਝ ਜਾਣਦੇ ਹਾਂ? ਸਿੰਧੂ ਘਾਟੀ ਸਭਿਅਤਾ ਦਾ ਰਹੱਸ! ਸਤਿ ਸ੍ਰੀ ਅਕਾਲ ਦੋਸਤੋ! ਪੰਜਾਬੀ ਫੈਕਟੋਪੀਡੀਆ (Punjabi FactoPedia) ‘ਤੇ ਮੈਂ ਮਨਪ੍ਰੀਤ ਤੁਹਾਡਾ ਸੁਆਗਤ ਕਰਦਾ ਹਾਂ!
ਜਦੋਂ ਅਸੀਂ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਮਹਾਨ ਸਭਿਅਤਾਵਾਂ (ancient great civilizations) ਦੀ ਗੱਲ ਕਰਦੇ ਹਾਂ, ਤਾਂ ਸਾਡੇ ਦਿਮਾਗ ਵਿੱਚ ਮਿਸਰ (Egypt) ਦੇ ਪਿਰਾਮਿਡ, ਮੈਸੋਪੋਟਾਮੀਆ (Mesopotamia) ਦੇ ਸ਼ਹਿਰ, ਜਾਂ ਯੂਨਾਨ (Greece) ਦੇ ਫਿਲਾਸਫਰ ਆਉਂਦੇ ਹਨ। ਪਰ ਕੀ ਤੁਸੀਂ ਜਾਣਦੇ ਹੋ ਕਿ ਜਦੋਂ ਇਹ ਸਭਿਅਤਾਵਾਂ ਵਧ-ਫੁੱਲ ਰਹੀਆਂ ਸਨ, ਉਸੇ ਸਮੇਂ ਸਾਡੇ ਆਪਣੇ ਭਾਰਤੀ ਉਪ-ਮਹਾਂਦੀਪ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਅਜਿਹੀ ਸਭਿਅਤਾ ਮੌਜੂਦ ਸੀ ਜੋ ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਾਰਿਆਂ ਤੋਂ ਵੱਡੀ ਅਤੇ ਕਈ ਮਾਮਲਿਆਂ ਵਿੱਚ ਵੱਧ ਵਿਕਸਤ ਸੀ?
ਇੱਕ ਅਜਿਹੀ ਸਭਿਅਤਾ ਜੋ ਲਗਭਗ 4000 ਸਾਲ ਪਹਿਲਾਂ ਰਹੱਸਮਈ ਢੰਗ ਨਾਲ ਅਲੋਪ ਹੋ ਗਈ ਅਤੇ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਸਾਲਾਂ ਤੱਕ ਗੁੰਮਨਾਮੀ ਦੇ ਹਨੇਰੇ ਵਿੱਚ ਪਈ ਰਹੀ, ਜਦੋਂ ਤੱਕ 100 ਸਾਲ ਪਹਿਲਾਂ ਇਸਨੂੰ ਦੁਬਾਰਾ ਨਹੀਂ ਲੱਭ ਲਿਆ ਗਿਆ। ਅਸੀਂ ਗੱਲ ਕਰ ਰਹੇ ਹਾਂ ਸਿੰਧੂ ਘਾਟੀ ਸਭਿਅਤਾ (Indus Valley Civilisation), ਜਾਂ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਇਸਨੂੰ ਵਧੇਰੇ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਹੜੱਪਾ ਸਭਿਅਤਾ (Harappan Civilisation) ਦੀ। ਇਹ 3300 ਤੋਂ 1700 ਈਸਾ ਪੂਰਵ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਸਿੰਧੂ ਅਤੇ ਘੱਗਰ-ਹਾਕੜਾ ਨਦੀਆਂ ਦੀਆਂ ਉਪਜਾਊ ਘਾਟੀਆਂ ਵਿੱਚ ਵਧੀ-ਫੁੱਲੀ। ਅੱਜ, ਅਸੀਂ ਇਸ ਗੁੰਮ ਹੋਈ ਦੁਨੀਆ ਦੇ ਰਾਜ਼ਾਂ ਤੋਂ ਪਰਦਾ ਚੁੱਕਾਂਗੇ।
ਅਸੀਂ ਲੱਭਾਂਗੇ ਜਵਾਬ:
- ਇੱਕ ਪੂਰੀ ਦੀ ਪੂਰੀ ਵਿਕਸਤ ਸਭਿਅਤਾ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਸਾਲਾਂ ਤੱਕ ਜ਼ਮੀਨ ਦੇ ਹੇਠਾਂ ਕਿਵੇਂ ਦੱਬੀ ਰਹੀ ਅਤੇ ਇਸਨੂੰ ਦੁਬਾਰਾ ਕਿਵੇਂ ਲੱਭਿਆ ਗਿਆ?
- ਹੜੱਪਾ ਦੇ ਸ਼ਹਿਰ ਅੱਜ ਦੇ ਆਧੁਨਿਕ ਸ਼ਹਿਰਾਂ ਨੂੰ ਵੀ ਕਿਵੇਂ ਮਾਤ ਦਿੰਦੇ ਸਨ?
- ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਲਿਪੀ (script) ਅੱਜ ਤੱਕ ਇੱਕ ਅਣਸੁਲਝਿਆ ਰਹੱਸ ਕਿਉਂ ਬਣੀ ਹੋਈ ਹੈ?
- ਅਤੇ ਅੰਤ ਵਿੱਚ, ਇਹ ਵਿਸ਼ਾਲ ਅਤੇ ਉੱਨਤ ਸਭਿਅਤਾ ਅਚਾਨਕ ਖਤਮ ਕਿਵੇਂ ਹੋ ਗਈ?
ਆਓ, ਇਸ ਪੁਰਾਤੱਤਵਿਕ ਜਾਸੂਸੀ (archaeological detective story) ਵਿੱਚ ਮੇਰੇ ਨਾਲ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋਵੋ।
ਮਹਾਨ ਖੋਜ: ਹੜੱਪਾ ਦਾ ਮੁੜ ਉਭਾਰ
ਇੱਕ ਪੂਰੀ ਦੀ ਪੂਰੀ ਵਿਕਸਤ ਸਭਿਅਤਾ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਸਾਲਾਂ ਤੱਕ ਜ਼ਮੀਨ ਦੇ ਹੇਠਾਂ ਕਿਵੇਂ ਦੱਬੀ ਰਹੀ ਅਤੇ ਇਸਨੂੰ ਦੁਬਾਰਾ ਕਿਵੇਂ ਲੱਭਿਆ ਗਿਆ? ਇਸਦੀ ਕਹਾਣੀ ਬਹੁਤ ਦਿਲਚਸਪ ਹੈ।
ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਸਾਲਾਂ ਤੱਕ, ਪੰਜਾਬ ਅਤੇ ਸਿੰਧ ਦੇ ਇਲਾਕਿਆਂ ਵਿੱਚ ਲੋਕ ਥਾਂ-ਥਾਂ ‘ਤੇ ਮਿੱਟੀ ਦੇ ਉੱਚੇ ਟਿੱਲਿਆਂ ਨੂੰ ਦੇਖਦੇ ਸਨ, ਪਰ ਕੋਈ ਨਹੀਂ ਜਾਣਦਾ ਸੀ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਹੇਠਾਂ ਕੀ ਦੱਬਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ। 1850 ਦੇ ਦਹਾਕੇ ਵਿੱਚ, ਜਦੋਂ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਇੰਜੀਨੀਅਰ ਕਰਾਚੀ ਅਤੇ ਲਾਹੌਰ ਵਿਚਕਾਰ ਰੇਲਵੇ ਲਾਈਨ ਵਿਛਾ ਰਹੇ ਸਨ, ਤਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਰਸਤੇ ਵਿੱਚ ਮਜ਼ਬੂਤ ਅਤੇ ਵਧੀਆ ਪੱਕੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਇੱਟਾਂ ਦੇ ਢੇਰ ਮਿਲੇ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਸੋਚਿਆ ਕਿ ਇਹ ਕਿਸੇ ਪੁਰਾਣੇ, ਅਣਜਾਣ ਪਿੰਡ ਦੀਆਂ ਇੱਟਾਂ ਹਨ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਲੱਖਾਂ ਇੱਟਾਂ ਨੂੰ ਰੇਲਵੇ ਲਾਈਨ ਦੇ ਹੇਠਾਂ ਭਰਨ ਲਈ ਵਰਤ ਲਿਆ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਇਸ ਗੱਲ ਦਾ ਅਹਿਸਾਸ ਨਹੀਂ ਸੀ ਕਿ ਉਹ ਅਣਜਾਣੇ ਵਿੱਚ ਦੁਨੀਆ ਦੀ ਇੱਕ ਮਹਾਨ ਸਭਿਅਤਾ ਦੇ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡੇ ਸ਼ਹਿਰ, ਹੜੱਪਾ, ਨੂੰ ਨਸ਼ਟ ਕਰ ਰਹੇ ਸਨ।
ਪੁਰਾਤੱਤਵ ਵਿਗਿਆਨੀਆਂ (archaeologists) ਦਾ ਧਿਆਨ ਇਸ ਵੱਲ ਗਿਆ, ਪਰ ਕਈ ਦਹਾਕਿਆਂ ਤੱਕ ਕੋਈ ਵੱਡੀ ਖੋਜ ਨਹੀਂ ਹੋਈ। ਅਸਲ ਕਹਾਣੀ 1920 ਦੇ ਦਹਾਕੇ ਵਿੱਚ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਈ। ਸਰ ਜੌਨ ਮਾਰਸ਼ਲ, ਜੋ ਉਸ ਸਮੇਂ ਭਾਰਤੀ ਪੁਰਾਤੱਤਵ ਸਰਵੇਖਣ (Archaeological Survey of India) ਦੇ ਡਾਇਰੈਕਟਰ-ਜਨਰਲ ਸਨ, ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਹੇਠ, ਦੋ ਭਾਰਤੀ ਪੁਰਾਤੱਤਵ ਵਿਗਿਆਨੀਆਂ ਨੇ ਇਤਿਹਾਸ ਰਚਿਆ। ਰਾਏ ਬਹਾਦੁਰ ਦਯਾ ਰਾਮ ਸਾਹਨੀ ਨੇ ਹੜੱਪਾ ਵਿਖੇ ਖੁਦਾਈ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤੀ, ਅਤੇ ਲਗਭਗ ਉਸੇ ਸਮੇਂ, ਆਰ. ਡੀ. ਬੈਨਰਜੀ ਨੇ ਸਿੰਧ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਹੋਰ ਸਥਾਨ, ਮੋਹਿੰਜੋ-ਦੜੋ (Mohenjo-daro), ਯਾਨੀ “ਮੁਰਦਿਆਂ ਦਾ ਟਿੱਲਾ”, ਵਿਖੇ ਇੱਕ ਬੋਧੀ ਸਤੂਪ ਦੇ ਹੇਠਾਂ ਖੁਦਾਈ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਉਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਮੋਹਰਾਂ ਅਤੇ ਸ਼ਹਿਰੀ ਅਵਸ਼ੇਸ਼ ਲੱਭੇ।
ਜਦੋਂ ਦੋਵਾਂ ਥਾਵਾਂ ਤੋਂ ਮਿਲੇ ਸਬੂਤਾਂ ਨੂੰ ਮਿਲਾਇਆ ਗਿਆ, ਤਾਂ ਇਹ ਸਪਸ਼ਟ ਹੋ ਗਿਆ ਕਿ ਉਹ ਇੱਕੋ ਹੀ ਵਿਸ਼ਾਲ, ਪਹਿਲਾਂ ਅਣਜਾਣ ਸਭਿਅਤਾ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਸਨ। 1924 ਵਿੱਚ, ਸਰ ਜੌਨ ਮਾਰਸ਼ਲ ਨੇ ਲੰਡਨ ਵਿੱਚ ਇਸ ਮਹਾਨ ਖੋਜ ਦਾ ਐਲਾਨ ਕਰਕੇ ਪੂਰੀ ਦੁਨੀਆ ਨੂੰ ਹੈਰਾਨ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਭਾਰਤੀ ਉਪ-ਮਹਾਂਦੀਪ ਦਾ ਇਤਿਹਾਸ ਅਚਾਨਕ 2500 ਸਾਲ ਹੋਰ ਪਿੱਛੇ ਚਲਾ ਗਿਆ ਸੀ।
5000 ਸਾਲ ਪੁਰਾਣੇ ਭਵਿੱਖ ਦੇ ਸ਼ਹਿਰ
ਹੜੱਪਾ ਦੇ ਸ਼ਹਿਰ ਅੱਜ ਦੇ ਆਧੁਨਿਕ ਸ਼ਹਿਰਾਂ ਨੂੰ ਵੀ ਕੁਝ ਮਾਮਲਿਆਂ ਵਿੱਚ ਕਿਵੇਂ ਮਾਤ ਦਿੰਦੇ ਸਨ? ਜਿਵੇਂ-ਜਿਵੇਂ ਖੁਦਾਈ ਅੱਗੇ ਵਧੀ, ਪੁਰਾਤੱਤਵ ਵਿਗਿਆਨੀਆਂ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਜੋ ਆਇਆ, ਉਹ ਹੈਰਾਨ ਕਰਨ ਵਾਲਾ ਸੀ। ਇਹ ਕੋਈ ਪਛੜੇ ਹੋਏ ਪਿੰਡ ਨਹੀਂ ਸਨ, ਬਲਕਿ 5000 ਸਾਲ ਪਹਿਲਾਂ ਵਸੇ ਹੋਏ ਬਹੁਤ ਹੀ ਉੱਨਤ ਅਤੇ ਯੋਜਨਾਬੱਧ ਸ਼ਹਿਰ (well-planned cities) ਸਨ।
ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸ਼ਹਿਰੀ ਯੋਜਨਾਬੰਦੀ (urban planning) ਕਮਾਲ ਦੀ ਸੀ। ਸ਼ਹਿਰਾਂ ਨੂੰ ਦੋ ਮੁੱਖ ਹਿੱਸਿਆਂ ਵਿੱਚ ਵੰਡਿਆ ਗਿਆ ਸੀ: ਇੱਕ ਉੱਚਾ ਕਿਲ੍ਹਾ (citadel) ਜਿੱਥੇ ਸ਼ਾਇਦ ਸ਼ਾਸਕ ਜਾਂ ਪੁਜਾਰੀ ਰਹਿੰਦੇ ਸਨ ਅਤੇ ਜਿੱਥੇ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਜਨਤਕ ਇਮਾਰਤਾਂ ਸਨ, ਅਤੇ ਇੱਕ ਹੇਠਲਾ ਸ਼ਹਿਰ ਜਿੱਥੇ ਆਮ ਲੋਕ ਰਹਿੰਦੇ ਸਨ। ਸੜਕਾਂ ਬਿਲਕੁਲ ਸਿੱਧੀਆਂ ਸਨ ਅਤੇ ਇੱਕ ਦੂਜੇ ਨੂੰ 90-ਡਿਗਰੀ ਦੇ ਕੋਣ ‘ਤੇ ਕੱਟਦੀਆਂ ਸਨ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਇੱਕ ਗਰਿੱਡ ਪੈਟਰਨ (grid pattern) ਬਣਦਾ ਸੀ, ਬਿਲਕੁਲ ਅੱਜ ਦੇ ਨਿਊਯਾਰਕ ਜਾਂ ਚੰਡੀਗੜ੍ਹ ਵਾਂਗ। ਘਰ ਪੱਕੀਆਂ ਇੱਟਾਂ ਦੇ ਬਣੇ ਹੋਏ ਸਨ, ਅਤੇ ਸਭ ਤੋਂ ਹੈਰਾਨੀ ਵਾਲੀ ਗੱਲ ਇਹ ਸੀ ਕਿ ਲਗਭਗ ਹਰ ਘਰ ਵਿੱਚ ਆਪਣਾ ਇੱਕ ਇਸ਼ਨਾਨ-ਘਰ (bathroom) ਅਤੇ ਇੱਕ ਪਖਾਨਾ (toilet) ਹੁੰਦਾ ਸੀ।
ਪਰ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡਾ ਇੰਜੀਨੀਅਰਿੰਗ ਕਮਾਲ ਸੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਨਾਲੀਆਂ ਦੀ ਵਿਵਸਥਾ (drainage system)। ਹਰ ਘਰ ਦੀਆਂ ਨਾਲੀਆਂ ਗਲੀ ਦੀ ਮੁੱਖ, ਢੱਕੀ ਹੋਈ ਨਾਲੀ ਨਾਲ ਜੁੜੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਸਨ। ਇਹ ਮੁੱਖ ਨਾਲੀਆਂ ਸ਼ਹਿਰ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਗੰਦੇ ਪਾਣੀ ਨੂੰ ਲੈ ਜਾਂਦੀਆਂ ਸਨ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਨਾਲੀਆਂ ਵਿੱਚ ਥੋੜ੍ਹੀ-ਥੋੜ੍ਹੀ ਦੂਰੀ ‘ਤੇ ਮੈਨਹੋਲ (manholes) ਵੀ ਬਣਾਏ ਗਏ ਸਨ ਤਾਂ ਜੋ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸਫਾਈ ਕੀਤੀ ਜਾ ਸਕੇ। ਇਹ ਇੱਕ ਅਜਿਹੀ ਵਿਵਸਥਾ ਸੀ ਜੋ ਯੂਰਪ ਦੇ ਕਈ ਸ਼ਹਿਰਾਂ ਵਿੱਚ 18ਵੀਂ ਸਦੀ ਤੱਕ ਵੀ ਮੌਜੂਦ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਮੋਹਿੰਜੋ-ਦੜੋ ਵਿੱਚ ਮਿਲਿਆ “ਮਹਾਨ ਇਸ਼ਨਾਨ-ਘਰ” (The Great Bath) ਇਸਦਾ ਇੱਕ ਹੋਰ ਉਦਾਹਰਣ ਹੈ – ਇੱਕ ਵਿਸ਼ਾਲ ਪੱਕਾ ਤਲਾਬ, ਜੋ ਸ਼ਾਇਦ ਕਿਸੇ ਖਾਸ ਧਾਰਮਿਕ ਜਾਂ ਜਨਤਕ ਸਮਾਗਮ ਲਈ ਵਰਤਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ।
ਕਲਾ, ਸੱਭਿਆਚਾਰ, ਅਤੇ ਇੱਕ ਰਹੱਸਮਈ ਲਿਪੀ
ਹੜੱਪਾ ਦੇ ਲੋਕ ਸਿਰਫ਼ ਮਹਾਨ ਇੰਜੀਨੀਅਰ ਹੀ ਨਹੀਂ, ਬਲਕਿ ਬਹੁਤ ਹੀ ਹੁਨਰਮੰਦ ਕਾਰੀਗਰ ਅਤੇ ਕਲਾਕਾਰ ਵੀ ਸਨ। ਖੁਦਾਈ ਦੌਰਾਨ ਮਿਲੀਆਂ ਕਲਾਕ੍ਰਿਤੀਆਂ (artifacts) ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਜੀਵਨ ਅਤੇ ਵਿਸ਼ਵਾਸਾਂ ਬਾਰੇ ਬਹੁਤ ਕੁਝ ਦੱਸਦੀਆਂ ਹਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਮਿੱਟੀ ਦੀਆਂ ਮੋਹਰਾਂ, ਇੱਕ ਨੱਚਦੀ ਹੋਈ ਕੁੜੀ ਦੀ ਮੂਰਤੀ, ਅਤੇ ਇੱਕ ਦਾੜ੍ਹੀ ਵਾਲੇ ਪੁਜਾਰੀ ਦੀ ਮੂਰਤੀ ਸਾਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਦੁਨੀਆ ਬਾਰੇ ਕੀ ਦੱਸਦੀ ਹੈ, ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਲਿਪੀ ਅੱਜ ਤੱਕ ਇੱਕ ਅਣਸੁਲਝਿਆ ਰਹੱਸ ਕਿਉਂ ਬਣੀ ਹੋਈ ਹੈ?
ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਸਭ ਤੋਂ ਮਸ਼ਹੂਰ ਕਲਾਕ੍ਰਿਤੀਆਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਹੈ ਕਾਂਸੇ (bronze) ਦੀ ਬਣੀ “ਡਾਂਸਿੰਗ ਗਰਲ” (Dancing Girl) ਦੀ ਮੂਰਤੀ। ਇਹ ਛੋਟੀ ਜਿਹੀ ਮੂਰਤੀ ਇੱਕ ਆਤਮ-ਵਿਸ਼ਵਾਸੀ, ਨੌਜਵਾਨ ਕੁੜੀ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦੀ ਹੈ ਜੋ ਇੱਕ ਨਾਚ ਦੀ ਮੁਦਰਾ (dance pose) ਵਿੱਚ ਖੜ੍ਹੀ ਹੈ। ਇਹ ਸਾਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਧਾਤੂ-ਕਲਾ (metallurgy), ਖਾਸ ਕਰਕੇ “ਲੌਸਟ-ਵੈਕਸ ਕਾਸਟਿੰਗ” (lost-wax casting) ਤਕਨੀਕ ਵਿੱਚ ਮੁਹਾਰਤ ਬਾਰੇ ਦੱਸਦੀ ਹੈ। ਇੱਕ ਹੋਰ ਮਸ਼ਹੂਰ ਮੂਰਤੀ ਹੈ ਸਟੀਟਾਈਟ (steatite) ਪੱਥਰ ਦੀ ਬਣੀ “ਪ੍ਰੀਸਟ-ਕਿੰਗ” (Priest-King) ਦੀ। ਇਸ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਦਾੜ੍ਹੀ ਵਾਲੇ ਆਦਮੀ ਨੂੰ ਇੱਕ ਸ਼ਾਲ ਪਹਿਨੇ ਦਿਖਾਇਆ ਗਿਆ ਹੈ, ਜਿਸਦੇ ਮੱਥੇ ‘ਤੇ ਇੱਕ ਪੱਟੀ ਹੈ। ਇਹ ਕੌਣ ਸੀ, ਇੱਕ ਰਾਜਾ ਜਾਂ ਇੱਕ ਮੁੱਖ ਪੁਜਾਰੀ, ਇਹ ਅਜੇ ਵੀ ਇੱਕ ਬਹਿਸ ਦਾ ਵਿਸ਼ਾ ਹੈ।
ਪਰ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਜਾਣਕਾਰੀ ਅਤੇ ਰਹੱਸ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਮੋਹਰਾਂ (seals) ਵਿੱਚ ਛੁਪਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਇਹ ਛੋਟੀਆਂ, ਚੌਰਸ ਮੋਹਰਾਂ ਸਟੀਟਾਈਟ ਦੀਆਂ ਬਣੀਆਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਸਨ ਅਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ‘ਤੇ ਜਾਨਵਰਾਂ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਇੱਕ-ਸਿੰਗ ਵਾਲਾ ਯੂਨੀਕੋਰਨ, ਬਲਦ, ਅਤੇ ਹਾਥੀ, ਦੀਆਂ ਬਹੁਤ ਹੀ ਸੁੰਦਰ ਤਸਵੀਰਾਂ ਉੱਕਰੀਆਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਸਨ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਸਭ ਤੋਂ ਮਸ਼ਹੂਰ ਹੈ “ਪਸ਼ੂਪਤੀ ਮੋਹਰ” (Pashupati seal), ਜਿਸ ‘ਤੇ ਇੱਕ ਯੋਗੀ ਦੀ ਮੁਦਰਾ ਵਿੱਚ ਬੈਠਾ ਇੱਕ ਤਿੰਨ-ਮੂੰਹਾਂ ਵਾਲਾ ਦੇਵਤਾ ਦਿਖਾਇਆ ਗਿਆ ਹੈ, ਜਿਸਦੇ ਆਲੇ-ਦੁਆਲੇ ਜਾਨਵਰ ਹਨ। ਕੁਝ ਵਿਦਵਾਨ ਇਸਨੂੰ ਹਿੰਦੂ ਦੇਵਤਾ ਸ਼ਿਵ ਦਾ ਇੱਕ ਆਦਿ-ਰੂਪ (proto-Shiva) ਮੰਨਦੇ ਹਨ।
ਹਰ ਮੋਹਰ ‘ਤੇ ਜਾਨਵਰ ਦੇ ਉੱਪਰ ਕੁਝ ਚਿੰਨ੍ਹ ਲਿਖੇ ਹੋਏ ਹਨ, ਜੋ ਕਿ ਸਿੰਧੂ ਘਾਟੀ ਦੀ ਲਿਪੀ (script) ਹੈ। ਅਤੇ ਇਹੀ ਇਸ ਸਭਿਅਤਾ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡਾ ਰਹੱਸ ਹੈ। ਸਾਨੂੰ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਲਿਖਤਾਂ ਮਿਲੀਆਂ ਹਨ, ਪਰ ਅੱਜ ਤੱਕ ਕੋਈ ਵੀ ਇਸ ਲਿਪੀ ਨੂੰ ਪੜ੍ਹ (decipher) ਨਹੀਂ ਸਕਿਆ ਹੈ।
ਇੱਕ ਯੁੱਗ ਦਾ ਅੰਤ: ਮਹਾਨ ਪਤਨ
ਲਗਭਗ 1500 ਸਾਲਾਂ ਤੱਕ ਵਧਣ-ਫੁੱਲਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, 1900 ਈਸਾ ਪੂਰਵ ਦੇ ਆਸ-ਪਾਸ, ਇਹ ਮਹਾਨ ਸਭਿਅਤਾ ਪਤਨ ਵੱਲ ਜਾਣ ਲੱਗੀ। ਸ਼ਹਿਰ ਖਾਲੀ ਹੋਣ ਲੱਗੇ, ਵਪਾਰ ਘਟ ਗਿਆ, ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਲਿਖਤ ਅਤੇ ਮਿਆਰੀ (standardized) ਵਸਤੂਆਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਬੰਦ ਹੋ ਗਈ। 1700 ਈਸਾ ਪੂਰਵ ਤੱਕ, ਇਹ ਲਗਭਗ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਅਲੋਪ ਹੋ ਗਈ।
ਅੰਤ ਵਿੱਚ, ਇਹ ਵਿਸ਼ਾਲ ਅਤੇ ਉੱਨਤ ਸਭਿਅਤਾ, ਜਿਸਦੇ ਸ਼ਹਿਰ ਇੰਨੇ ਵਿਕਸਤ ਸਨ, ਅਚਾਨਕ ਖਤਮ ਕਿਵੇਂ ਹੋ ਗਈ? ਇਹ ਸਿੰਧੂ ਘਾਟੀ ਸਭਿਅਤਾ ਦਾ ਦੂਜਾ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡਾ ਰਹੱਸ ਹੈ। ਕਈ ਸਾਲਾਂ ਤੱਕ, ਇੱਕ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਥਿਊਰੀ (theory) ਸੀ ਕਿ ਬਾਹਰੋਂ ਆਏ ਆਰੀਅਨ ਹਮਲਾਵਰਾਂ (Aryan invaders) ਨੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਸ਼ਹਿਰਾਂ ਨੂੰ ਤਬਾਹ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਪਰ ਇਸ “ਆਰੀਅਨ ਹਮਲੇ” ਦੀ ਥਿਊਰੀ ਨੂੰ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਆਧੁਨਿਕ ਇਤਿਹਾਸਕਾਰ ਅਤੇ ਪੁਰਾਤੱਤਵ ਵਿਗਿਆਨੀ ਹੁਣ ਰੱਦ ਕਰ ਚੁੱਕੇ ਹਨ, ਕਿਉਂਕਿ ਖੁਦਾਈ ਵਿੱਚ ਕਿਸੇ ਵੱਡੇ ਯੁੱਧ ਜਾਂ ਹਮਲੇ ਦੇ ਕੋਈ ਠੋਸ ਸਬੂਤ ਨਹੀਂ ਮਿਲੇ ਹਨ।
ਅੱਜ, ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਪ੍ਰਵਾਨਿਤ ਸਿਧਾਂਤ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਸਾਡੇ ਸ਼ੁਰੂਆਤੀ ਟੈਕਸਟ ਵਿੱਚ ਵੀ ਦੱਸਿਆ ਗਿਆ ਹੈ, ਜਲਵਾਯੂ ਪਰਿਵਰਤਨ (climatic changes) ਦਾ ਹੈ। ਪੁਰਾਤੱਤਵ ਅਤੇ ਭੂ-ਵਿਗਿਆਨਕ ਸਬੂਤ ਦੱਸਦੇ ਹਨ ਕਿ ਉਸ ਸਮੇਂ ਇਸ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਮੌਨਸੂਨ ਦੇ ਪੈਟਰਨ ਬਦਲ ਗਏ ਸਨ। ਮੌਨਸੂਨ ਕਮਜ਼ੋਰ ਹੋ ਗਿਆ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਬਾਰਸ਼ ਘੱਟ ਗਈ। ਇਸਦਾ ਸਿੱਧਾ ਅਸਰ ਖੇਤੀਬਾੜੀ ‘ਤੇ ਪਿਆ, ਜੋ ਇਸ ਸਭਿਅਤਾ ਦੀ ਆਰਥਿਕਤਾ ਦਾ ਅਧਾਰ ਸੀ। ਇਸ ਤੋਂ ਵੀ ਵੱਧ, ਘੱਗਰ-ਹਾਕੜਾ ਨਦੀ, ਜੋ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਖੇਤਰ ਦੀ ਇੱਕ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਨਦੀ ਸੀ ਅਤੇ ਜਿਸਨੂੰ ਕਈ ਵਿਦਵਾਨ ਮਿਥਿਹਾਸਕ ਸਰਸਵਤੀ ਨਦੀ ਮੰਨਦੇ ਹਨ, ਹੌਲੀ-ਹੌਲੀ ਸੁੱਕਣੀ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਗਈ। ਪਾਣੀ ਦੇ ਮੁੱਖ ਸਰੋਤਾਂ ਦੇ ਸੁੱਕਣ ਨਾਲ, ਲੋਕਾਂ ਲਈ ਵੱਡੇ ਸ਼ਹਿਰਾਂ ਵਿੱਚ ਰਹਿਣਾ ਅਸੰਭਵ ਹੋ ਗਿਆ ਹੋਵੇਗਾ।
ਇਸ ਲਈ, ਇਹ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਲੋਕ ਹੌਲੀ-ਹੌਲੀ ਇਨ੍ਹਾਂ ਸ਼ਹਿਰਾਂ ਨੂੰ ਛੱਡ ਕੇ ਪੂਰਬ ਅਤੇ ਦੱਖਣ ਵੱਲ ਛੋਟੇ ਪਿੰਡਾਂ ਅਤੇ ਬਸਤੀਆਂ ਵਿੱਚ ਜਾ ਕੇ ਵੱਸ ਗਏ। ਇਸ ਲਈ, ਇਹ ਕੋਈ ਅਚਾਨਕ ਅੰਤ ਨਹੀਂ ਸੀ, ਬਲਕਿ ਇੱਕ ਹੌਲੀ-ਹੌਲੀ ਹੋਇਆ ਪਤਨ ਸੀ, ਜਿਸਦਾ ਮੁੱਖ ਕਾਰਨ ਕੁਦਰਤ ਤੇ ਮੌਸਮ ਦਾ ਬਦਲਦਾ ਮਿਜਾਜ਼ ਸੀ।
ਸਿੱਟਾ: ਇੱਕ ਗੁੰਮਨਾਮ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਵਿਰਾਸਤ
ਤਾਂ ਦੋਸਤੋ, ਇਹ ਸੀ ਹੜੱਪਾ ਸਭਿਅਤਾ ਦੀ ਕਹਾਣੀ – ਇੱਕ ਅਜਿਹੀ ਸਭਿਅਤਾ ਜੋ ਆਪਣੇ ਸਮੇਂ ਤੋਂ ਬਹੁਤ ਅੱਗੇ ਸੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸ਼ਹਿਰੀ ਯੋਜਨਾਬੰਦੀ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸਫਾਈ ਵਿਵਸਥਾ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਕਲਾ, ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਵਿਸ਼ਾਲ ਵਪਾਰਕ ਨੈੱਟਵਰਕ (trade network) ਸਾਨੂੰ ਅੱਜ ਵੀ ਹੈਰਾਨ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਪਰ ਇਸਦੇ ਨਾਲ ਹੀ, ਇਹ ਰਹੱਸਾਂ ਨਾਲ ਵੀ ਭਰੀ ਹੋਈ ਹੈ। ਅਸੀਂ ਅੱਜ ਤੱਕ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਭਾਸ਼ਾ ਨੂੰ ਸਮਝ ਨਹੀਂ ਸਕੇ, ਅਸੀਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸ਼ਾਸਕਾਂ ਬਾਰੇ ਯਕੀਨੀ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਕੁਝ ਨਹੀਂ ਜਾਣਦੇ, ਅਤੇ ਅਸੀਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਧਾਰਮਿਕ ਵਿਸ਼ਵਾਸਾਂ ਬਾਰੇ ਸਿਰਫ਼ ਅੰਦਾਜ਼ੇ ਹੀ ਲਗਾ ਸਕਦੇ ਹਾਂ।
ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਪਤਨ ਸਾਨੂੰ ਯਾਦ ਦਿਵਾਉਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਕੁਦਰਤ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡੀਆਂ ਸਭਿਅਤਾਵਾਂ ਵੀ ਕਿੰਨੀਆਂ ਕਮਜ਼ੋਰ ਹੋ ਸਕਦੀਆਂ ਹਨ। ਪਰ ਕੀ ਉਹ ਸੱਚਮੁੱਚ ਖਤਮ ਹੋ ਗਏ? ਸ਼ਾਇਦ ਨਹੀਂ। ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਵਿਦਵਾਨ ਮੰਨਦੇ ਹਨ ਕਿ ਭਾਵੇਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸ਼ਹਿਰ ਉੱਜੜ ਗਏ, ਪਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਲੋਕ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਵਿਚਾਰ, ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਪਰੰਪਰਾਵਾਂ ਬਾਅਦ ਦੀਆਂ ਭਾਰਤੀ ਸਭਿਅਤਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਘੁਲ-ਮਿਲ ਗਈਆਂ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਵਿਰਾਸਤ (legacy) ਸ਼ਾਇਦ ਅੱਜ ਵੀ ਸਾਡੇ ਸੱਭਿਆਚਾਰ, ਸਾਡੇ ਪ੍ਰਤੀਕਾਂ, ਅਤੇ ਸਾਡੇ ਵਿਸ਼ਵਾਸਾਂ ਵਿੱਚ ਕਿਤੇ ਨਾ ਕਿਤੇ ਜ਼ਿੰਦਾ ਹੈ। ਹੜੱਪਾ ਸਾਨੂੰ ਯਾਦ ਦਿਵਾਉਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਇਤਿਹਾਸ ਹਮੇਸ਼ਾ ਜ਼ਮੀਨ ਦੇ ਹੇਠਾਂ ਹੋਰ ਰਾਜ਼ ਛੁਪਾਈ ਰੱਖਦਾ ਹੈ, ਜੋ ਆਪਣੀ ਖੋਜ ਦੀ ਉਡੀਕ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ।
ਪੰਜਾਬੀ ਫੈਕਟੋਪੀਡੀਆ ‘ਤੇ ਸਾਡੇ ਨਾਲ ਇਸ ਇਤਿਹਾਸਕ ਸਫ਼ਰ ‘ਤੇ ਆਉਣ ਲਈ ਤੁਹਾਡਾ ਧੰਨਵਾਦ। ਤੁਹਾਨੂੰ ਸਿੰਧੂ ਘਾਟੀ ਸਭਿਅਤਾ ਬਾਰੇ ਸਭ ਤੋਂ ਦਿਲਚਸਪ ਗੱਲ ਕਿਹੜੀ ਲੱਗੀ? ਆਪਣੇ ਵਿਚਾਰ ਹੇਠਾਂ ਕੁਮੈਂਟ ਸੈਕਸ਼ਨ (comment section) ਵਿੱਚ ਸਾਡੇ ਨਾਲ ਜ਼ਰੂਰ ਸਾਂਝੇ ਕਰੋ।
ਜੇਕਰ ਤੁਹਾਨੂੰ ਇਹ ਪੋਸਟ ਪਸੰਦ ਆਈ ਹੋਵੇ, ਤਾਂ ਇਸਨੂੰ ਲਾਈਕ (Like) ਅਤੇ ਸ਼ੇਅਰ (Share) ਕਰਨਾ ਨਾ ਭੁੱਲਣਾ। ਅਤੇ ਸਾਡੇ Blog ਨੂੰ ਸਬਸਕ੍ਰਾਈਬ (Subscribe) ਜ਼ਰੂਰ ਕਰ ਲਓ ਤਾਂ ਜੋ ਤੁਸੀਂ ਭਵਿੱਖ ਵਿੱਚ ਵੀ ਇਤਿਹਾਸ ਦੇ ਅਜਿਹੇ ਹੋਰ ਪੰਨਿਆਂ ਨੂੰ ਫਰੋਲ ਸਕੋ। ਰੱਬ ਰਾਖਾ!